تکیه، نمادی از تعلق محلی است

سیداحمد محیط طباطبایی ـ رئیس کمیته ملی موزه‌های ایران (ایکوم) و تهران‌شناس برجسته

  تکیه در شهر به‌عنوان یک فضای شهری و مرتبط با یک عملکرد دینی و مذهبی از دوران صفوی شکل گرفته است. اگرچه از همین دوره میادین شهری با مفهومی جدید در فضاهای شهری پدیدار می‌شود اما همزمان عرصه‌هایی نوین موسوم به تکیه در شهرها ایجاد شد. تکایا، فضاها و مکان‌هایی است که عزاداری و آیین‌های مرتبط با محرم و عاشورا در آن انجام می‌گرفت. با گذر ایام تکایا اشکال مختلف و گوناگونی یافتند و در شهر تهران این تنوع را می‌توان مشاهده کرد. به‌عبارتی تکیه دارای یک سلسله مراتبی است که این فضا را می‌توان براساس تقسیمات شهری بخش‌بندی کنیم؛ در مفهوم محلی، تکیه یکی از ویژگی‌های وابستگی افراد به آن محل است که به نوعی مفهوم محله و تعلق محلی را قوام بیشتری می‌بخشد. به‌طور نمونه در دهه اول محرم و به‌ویژه روز عاشورا بسیاری از افرادی که به مکان دیگری نقل مکان کرده‌اند در ایام عزاداری به تکیه زادگاه خودشان بازمی‌گردند. این اتفاق حتی در محله‌هایی جدیدی چون اکباتان- که تنها بیش از چند دهه از پیدایش آن می‌گذرد- هم مشهود است و افراد زیادی به این محله تعلق خاطر پیدا کرده و برای برپایی مراسم‌ عزاداری در تکیه محلی و بومی همین محله اکباتان حضور پیدا می‌کنند. زیرا همانگونه که گفتیم تکیه یک مفهوم محلی و وابستگی دارد.
البته در کنار این مفهوم و کارکرد، یک مفهوم شهری و حکومتی هم دارد. پس بنابراین این تکیه‌ها براساس سلسله مراتب شهری و مرتبط با افراد خاندان‌های مختلف جایگاه‌های گوناگونی دارند. از تکیه‌هایی که مرتبط با دولت و حکومت هستند گرفته تا تکیه حاج‌میرزا آقاسی یا تکیه دولت که سال‌ها مکان برگزاری رویدادهای مختلف و عزاداری‌ها یا آیین‌های متناسب با باورهای شیعی مردم بوده‌اند.
برخی تکایا ثابت و دائمی بودند مانند تکیه نیاوران و تکیه دولت به لحاظ معماری نیز در عصر ناصری مکان‌هایی ویژه در شهر محسوب می‌شدند و در آنها نمایش‌ها و آیین‌های مذهبی به‌ویژه تعزیه انجام می‌گرفت. از این‌رو یکسری از تکیه‌ها هستند که فضای اختصاصی برای برپایی مراسم‌ دارند. مثل تکیه سادات اخوی در تهران که در دهه فاطمیه یا در دهه اول محرم برپا می‌شود و مراسم عزاداری ویژه خودش را داراست.
در کنار اینها برخی تکایای هم موقت بوده و مکان ثابت نداشتند. مثلا در یک مکان و در ایام خاصی مثل دهه اول محرم یا دهه آخر‌ماه صفر ایجاد شده و مراسم مخصوص عزاداری در آن زمان برگزار می‌شود. البته حتی تکیه‌های موقتی در محله‌ها هم بسیار حائز اهمیت‌‌اند و هیئت‌های مخصوص آن تکیه‌ها به‌وجود می‌آید.
نوع دیگری از تکایا، ترکیب میان زندگی عادی و روزمره مردم و فضایی برای انجام تعزیه و آیین‌های عاشورایی است همچون تکیه تجریش و... در تمامی اوقات سال تکیه تجریش فضایی برای خرید و فروش و دادوستد مردم است و با آغاز‌ماه محرم به‌مدت ۱۰ شب این فعالیت تعطیل می‌شود و درآن مکان، مراسم سوگواری و مجالس تعزیه برپا می‌شود. یعنی تکیه می‌تواند یک مفهوم میدان و فضای عمومی شهری را داشته باشد که در ایام عمومی سال یک ویژگی و عملکرد و در ایام دیگر سال مثل‌ماه محرم یک ویژگی دیگر داشته باشد. اما تفاوت عمده‌ای میان عملکرد شهری این نوع تکیه با مسجد وجود دارد. اگرچه مساجد معرف شهرها بودند و یک شهر بدون مسجد جامع هویت نمی‌یافت، تکایا نماد محله‌ها محسوب شده و یک محله، زمانی محله می‌شود و مردم آن تعلق خاطر به محل خویش می‌یابند که دارای تکیه باشد. زیرا تکیه مهم‌ترین محل تجمع گروه‌های مردم‌نهاد مذهبی به‌عنوان هیئت‌هاست. هر یک از غرفه‌های اینگونه تکایا، متعلق به یکی از خاندان‌های ساکن در محله است به‌عبارتی دیگر با رعایت شئونات اجتماعی در هر محله، ایام محرم به زمانی برای وفاق محلی تبدیل می‌شود.
در پایان به تکیه نیاوران به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین تکیه‌هایی که هنوز هم به حیات خود ادامه می‌دهد اشاره کرده و معتقدم اینجا به‌طور ثابت نمادی از تعلق به محله نیاوران است و یک تکیه پایدار را نشان می‌دهد که مرتبط با زندگی اهالی آن محل است.


 تکیه می‌تواند یک مفهوم میدان و فضای عمومی شهری را داشته باشد که در ایام عمومی سال یک ویژگی و عملکرد و در ایام دیگر سال مثل‌ماه محرم یک ویژگی دیگر داشته باشد