آمریکا و نفت ایران

محمدصادق جنان‌صفت

راه ورود نفت تولید‌شده شرکت‌های نفت آمریکا در سال 1959 زیر فشار پرزیدنت آیزنهاور، رئیس‌جمهور وقت، در سایر کشورها به آمریکا بسته شد. این شرکت‌ها به همین دلیل باید برای فروش نفت خود در جهان تخفیف می‌دادند تا بتوانند با کشورهای صادرکننده نفت در خاورمیانه که هزینه تمام‌شده‌شان برای تولید کمتر بود، رقابت کنند. اما این کار به سادگی ممکن نبود، مگر اینکه قیمت نفت ونزوئلا هم کاهش می‌یافت.

قاهره؛ 1959
فشار شرکت‌های آمریکایی موجب شد کشورهای عرب صادرکننده نفت به این فکر بیفتند که باهم متحد شوند تا در برابر فشار شرکت‌های آمریکایی برای کاهش دادن اجباری نفت ایستادگی کنند. اما آنها فهمیده بودند و می‌دانستند بدون همکاری ایران و ونزوئلا نمی‌توانند بازار نفت را در اختیار بگیرند. این فشارها موجب شد کشورهای عربی صادرکننده نفت به فکر اتحاد باهم بیفتند. این اتحاد در آوریل 1959 از تهران و کاراکاس دعوت کردند در نشست آوریل 1959 قاهره حاضر باشند. منوچهر فرمانفرمائیان، مدیر شرکت نفت ایران به‌عنوان ناظر در قاهره حاضر شد. در این نشست، پرز آلفونسو (وزیر نفت ونزوئلا) و بدالله الطریقی (وزیر نفت عربستان) در متحد کردن کشورهای صادرکننده نفت تلاش بسیاری کردند.

1960؛ بغداد و تاسیس اوپک 
طلعت شیبانی، وزیر نفت عراق در 14سپتامبر 1960، مصادف با 23شهریور 1339 میزبان مقام‌های نفتی ایران، عربستان، ونزوئلا و کویت بود. این کشورها شرایط مقابله با شرکت‌های بزرگ نفتی غربی را در دستور کار قرار دادند و از دل این نشست بود که سازمان کشورهای صادرکننده نفت یا سازمان نامدار   اوپک تاسیس شد.

عبدالله انتظام مخالف، محمدرضا موافق
فواد روحانی، سرشناس‌ترین چهره نفتی ایران دوره پهلوی دوم در خاطرات خود می‌نویسد: «محمدرضا پهلوی بدون اینکه عبدالله انتظام، رئیس شرکت وقت نفت را در جریان بگذارد برای همکاری با اعراب و ونزوئلا اقدام کرد، زیرا عبدالله انتظام مدیرعامل شرکت ملی نفت نظر خوبی نسبت به هدف‌های ونزوئلا نداشت، اما این اتفاق افتاد. فواد روحانی از سوی شاه در بغداد حاضر شد».

هدف اوپک 
هدف اوپک در نخستین قطعنامه صادرشده در بغداد خودش را نشان داد. دراین قطعنامه آمده بود: «کشورهای عضو از شرکت‌های نفتی می‌خواهند قیمت‌های خود را ثابت نگه دارند و از ایجاد نوسان‌های غیرضروری قیمت‌ها بپرهیزند. در این صورت این کشورها خواهند کوشید با شرکت‌های دیگر نوعی همکاری داشته باشند».  

فواد روحانی دبیرکل شد
در فوریه 1961 در کاراکاس بود که مدیرعامل وقت شرکت ملی نفت ایران به‌دلیل تجربه‌های ارزشمندی که داشت و یک شخصیت بزرگ نفتی بود به اتفاق آرا به دبیرکلی اوپک برگزیده شد. 2‌ماه پس از آن فواد روحانی به ژنو رفت تا دبیرخانه اوپک را در این شهر تاسیس کند. شرکت‌های نفتی در شروع کار اوپک این سازمان را سازمانی نامؤثر به‌حساب می‌آوردند. اما این سازمان به مرور توانست سهم بالای خود را در صادرات جهان به مثابه ابزار تحمیل خود قرار دهد.

15خرداد 1341
وزیران عضو کشورهای اوپک در 15خرداد 1341 در ژنو دور هم جمع شدند و براساس پیشنهاد دبیرکل 3قطعنامه صادرکردند. این قطعنامه‌ها در 11تیرماه همان سال در پایتخت کشورهای عضو منتشر شد. دراین سال بود که لیبی و اندونزی هم به اوپک پیوستند.

60سال کجدار و مریز 
 سازمان اوپک در پویش تاریخی خود در 60سال گذشته به‌دلیل راهبردهای سیاسی کشورهای عضو و اختلاف‌نظرهای شدید میان اعضا به‌طور مثال ایران و عراق، ایران و عربستان و... همچنان کجدار و مریز رفتار کرده و بارها و بارها از خطر انحلال رها شده است، هم‌اکنون نیز عربستان با ظرفیت‌های بالای تولید در تولید و صادرات نفت، در اوپک ساز مخالف می‌زند.

اوپک پلاس 
متأسفانه در 4سال گذشته ظرفیت‌سازی نفت ایران به‌دلیل تحریم آمریکایی‌ها متوقف مانده و از سال 1367هم کمتر است. ایران اکنون با فاصله دور سهمی ناچیز در اوپک و در صادرات نفت جهان دارد. از سوی دیگر به دلیل ورود روسیه به همکاری با عربستان و تاسیس اوپک پلاس، می‌توان گفت قدرت اوپک بسیار کمتر از زمان تاسیس این سازمان است و چون ونزوئلا هم مثل ایران از بازی نفت جهان کنار گذاشته شده است می‌توان گفت اوپک به‌معنای دهه 1960 چندان وجود خارجی ندارد.