آغاز فصل نوبل زیر سایه کرونا

ساسان شادمان منفرد- خبر‌نگار

مراسم نوبل2020از امروز (دوشنبه) تا 21مهر‌ماه برگزار می‌شود. براساس اعلام وب‌سایت رسمی نوبل، طبق برنامه، امروز (پنجم اکتبر) جایزه نوبل فیزیولوژی و پزشکی اهدا می‌شود. مراسم ساعت13به وقت تهران آغاز می‌شود. فردا، جایزه نوبل فیزیک به برنده آن تعلق خواهد گرفت که زمان شروع این مراسم نیز از ساعت13:15به وقت تهران خواهد بود. چهارشنبه اما جایزه نوبل شیمی اهدا می‌شود که این مراسم هم راس ساعت 13:15به وقت تهران شروع می‌شود. پنجشنبه، جمعه و شنبه نیز به‌ترتیب مراسم نوبل ادبیات، صلح و علوم اقتصادی برگزار خواهد شد. این مراسم اما امسال پس از 64سال به‌دلیل همه‌گیری بیماری کووید-19، ضیافتی ندارد. ضیافت شامی که گفته می‌شود همواره یکی از مجلل‌ترین مراسم دنیا بوده است. در سال1956، ضیافت مربوط به این مراسم به‌دلیل اشغال مجارستان، توسط ارتش اتحاد جماهیر شوروی لغو شد. در طول جنگ‌های جهانی اول و دوم نیز شرایط اینگونه بود و مراسم خاصی برگزار نشد. جایزه نوبل معتبرترین جایزه‌ علمی به‌شمار می‌آید که به دانشمندان حوزه‌های فیزیک، شیمی و پزشکی تعلق می‌گیرد. البته این جایزه در حوزه‌های ادبیات و اقتصاد هم به واجدان شرایط اختصاص می‌یابد و یک جایزه سیاسی هم دارد که از آن به‌عنوان جایزه صلح نوبل یاد می‌شود. جایزه نوبل در سال1895و به وصیت «آلفرد نوبل» شیمیدان سوئدی و مخترع دینامیت پایه‌گذاری شد. طبق وصیت او، 5جایزه به‌طور سالانه در رشته‌های مذکور به کسانی که بیشترین خدمت را به مردم کرده باشند، اهدا می‌شود. «آکادمی سلطنتی علوم سوئد» عهده‌دار انتخاب برنده جایزه نوبل در رشته‌های فیزیک و شیمی و «مؤسسه کارولینسکا» عهده‌دار برگزیدن برندگان جایزه نوبل در رشته فیزیولوژی و پزشکی است.

حضور مؤثر در سایر حوزه‌ها

برخلاف برنده دو جایزه قبلی که آلمانی بودند، نخستین برنده جایزه نوبل شیمی در تاریخ، یک هلندی تبعه آلمان به نام یاکوبوس هنریکوس وانت‌هوف بود. او این جایزه را به‌خاطر «کشف قوانین دینامیک شیمی و فشار اسمزی به‌عنوان راه‌حلی برای آن» به‌دست آورد. این جایزه سال گذشته به 3دانشمندی رسید که برای توسعه باتری لیتیوم – یون تلاش کرده بودند؛ باتری‌ای که می‌تواند در وسایل نقلیه برقی به‌کار آید و در نتیجه، کره‌زمین را تا حدودی از شر سوخت‌های فسیلی نجات دهد. جان بی. گوداناف (آلمانی – آمریکایی)، ‌ام. استنلی ویتینگهام (بریتانیایی – آمریکایی) و آکیرا یوشینو (ژاپنی) دانشمندانی بودند که سال گذشته به‌صورت مشترک، جایزه نوبل شیمی را به‌خود اختصاص دادند. گستردگی این حوزه باعث شده تا بسیاری از دانشمندانش به صنایع و حتی علوم دیگر نیز وارد شوند و همین امر تنوع برای اهدای جایزه نوبل را بالاتر برده است. امسال اما به‌نظر می‌رسد که جایزه نوبل شیمی از حوزه تخصصی خود کمی خارج شود و سر از صنعت رایانه هم درآورد. برخی بر این باور هستند که جایزه شیمی امسال امکان دارد به دانشمندانی تعلق بگیرد که از شیمی برای افزایش توانایی محاسبات رایانه‌ای استفاده کرده‌اند. همانگونه که می‌دانید مغز رایانه‌های امروزی از تراشه‌های سیلیکونی ساخته شده است. ساختن رایانه‌های قوی‌تر، نیازمند کوچک‌سازی الگو روی تراشه‌هاست. از سوی دیگر جایزه نوبل شیمی2020ممکن است به دانشمندانی اهدا شود که راهی جدید برای ساخت پلیمرهای سفارشی به روشی کاملا کنترل‌شده، کارآمد و اقتصادی اختراع کرده‌اند. همچنین گفته می‌شود که این جایزه ممکن است به محققانی داده شود که ابزارهایی ساخته‎اند که انقلابی در درک و همچنین کار روی عناصر شیمیایی حیاتی ایجاد می‌کند.

تمرکز بر سیستم ایمنی بدن

نخستین جایزه پزشکی نوبل در سال1901به دکتر امیل آدولف فون برینگ آلمانی رسید که در راه مبارزه با بیماری دیفتری تلاش بسیار زیادی کرد. این جایزه سال گذشته به‌طور مشترک به ویلیام کیلین جونیور، پیتر جی. ردکلیف و گرگ ال. سیمنزا به‌خاطر «تحقیقات‌شان در مورد چگونگی سازگاری سلول‌ها با اکسیژن قابل دسترس» رسید. سالیان سال است که اهمیت اساسی اکسیژن برای دانشمندان شناخته شده، اما اینکه چگونه سلول‌ها با تغییرات سطح اکسیژن سازگار می‌شوند، از مدت‌ها قبل ناشناخته مانده بود. این 3دانشمند در این خصوص به دستاوردهای مهمی رسیدند و مکانیسم مولکولی و چگونگی سازگاری سلول‌ها با تغییرات ذخیره اکسیژن را کشف کردند و به‌همین دلیل مستحق دریافت جایزه نوبل2019شدند. اکنون و باتوجه به شرایط کنونی جهان و درگیر بودن با بحران همه‌گیری بیماری کووید-19و شیوع گسترده ویروس کرونا، به‌نظر می‌رسد که جایزه نوبل فیزیولوژی و پزشکی سال2020، تحت‌الشعاع این موضوع نیز قرار بگیرد. «لنفوسیت تی کشنده» یا «سلول‌های تی قاتل»، نوعی گلبول سفید هستند که سلول‌های سرطانی، سلول‌هایی که توسط ویروس آلوده شده‌اند، یا سلول‌هایی که به شکلی دیگر آسیب دیده‌اند را از بین می‌برد. در دهه1980، محققان می‌دانستند که سلول‌های تی کشنده نمی‌توانند سلول‌های آلوده را بدون کمک عمده بافتی یا پروتئین‌های «MHC » پیدا کنند، اما مشخص نبود که چگونه پروتئین‌های MHC اهداف سلول‌های تی را شناسایی می‌کنند. امروزه یکی از موضوع‌های مهم حوزه پزشکی، «شکل تابلوهای راهنمای سیستم ایمنی بدن» است. موضوعی که می‌تواند مطالعه در آن، دانشمندی را به سمت جایزه نوبل سوق دهد. در کنار این موضوع، دو مبحث دیگر نیز مدعی دریافت جایزه نوبل سال‌جاری هستند. «اندام‌های کوچک (Mini-Organs) به‌عنوان مدل» یکی از این مباحث است و دیگری «هیستون‌ها و وراژن‌شناسی» است. موضوعی که می‌توان به‌طور کلی گفت به حوزه DNA ارتباط دارد.

سیاه‌چاله‌ای که می‌تواند برنده باشد

نخستین نفری که جایزه نوبل فیزیک را به‌خود اختصاص داد، ویلهلم رونتگن آلمانی بود که پرتوهای اشعه ایکس را کشف کرد. این جایزه سال گذشته به‌طور مشترک به دو دانشمند سوئیسی به نام‌های میشل مایور و دیدیه کلاز و همچنین یک دانشمند کانادایی – آمریکایی به نام جیم پیبلس رسید. سوئیسی‌ها جایزه نوبل فیزیک در سال2019را به‌خاطر «کشف سیاره فراخورشیدی پگاسی۵۱ در اطراف ستاره‌ای شبیه خورشید» به‌دست آوردند و جیم پیبلس هم این جایزه را به‌دلیل «کشفیات نظری در زمینه کیهان‌شناسی فیزیکی» از آن خود کرد. در آوریل2019، انتشار تصویر یک حلقه نارنجی تیره که نمایی از یک سیاه‌چاله بود، نظر بسیاری را به‌خود جلب کرد. سیاه‌چاله معلق در نزدیکی مرکز کهکشانM87که 65میلیارد برابر جرم خورشید ماست، قرار دارد. تصویر سیاه‌چاله یا بهتر بگوییم سایه سیاه‌چاله که توسط حلقه‌ای از نور مشخص شده، نقطه عطفی در توانایی ما در مطالعه فیزیک و شاید مرموزترین اجرام جهان محسوب شود. نخستین کشف امواج گرانشی با یک جدول زمانی مشابه روبه‌رو شد. این کشف در 11فوریه2016اعلام شد و فرصت برای کسب جایزه2016از دست رفت. 3 دانشمندی که پشت این کشف بودند یعنی کیپ تورن، راینر ویس و بری بریش، بلافاصله سال بعد جایزه دریافت کردند، اما این افتخار برای رونالد دروور که در مارس 2017درگذشت، خیلی دیر از راه رسید. او در توسعه تکنیک‌های آزمایشی که تشخیص امواج گرانشی را امکان‌پذیر می‌کند، نقش مهمی داشت. از آنجا که جایزه نوبل در یک رشته، حداکثر می‌تواند به 3نفر تعلق بگیرد، می‌توان اینگونه گفت که مرگ دروور، کار کمیته انتخاب را آسان‌تر کرد. اگر قرار باشد که سیاه‌چاله، جایزه نوبل را به‌خود اختصاص دهد، مشخص نیست که کمیته برگزاری، این جایزه را به چه‌کسی اهدا خواهد کرد. در کنار این موضوع، دو عنوان دیگر هم برای دریافت جایزه نوبل2020فیزیک می‌تواند مدنظر قرار بگیرد. یکی «نظریه تابعی تراکم» و دیگری «برتری کوانتومی» که این روزها حسابی مورد توجه دانشمندان فیزیک جهان قرار گرفته است.