نقشه راه گردشگری پایتخت در گفت‌وگو با «مهرشاد کاظمی»
حفظ هویت تهران در خانه گردشگر
زهرا کریمی
ستاد گردشگری شهرداری تهران با رویکرد حفظ و معرفی هویت تاریخی شهر تهران و برای شناخت جاذبه‌های گردشگری و معرفی آن به پایتخت‌نشینان و دیگر شهرهای ایران فعالیت خود را آغاز کرد. آذرماه سال ۱۳۹۸ «مهرشاد کاظمی» مسئولیت مدیریت این ستاد را عهده‌دار شد.
او از همان روزهای ابتدایی با نگاه ویژه به تقویت زیرساخت‌های حوزه گردشگری در تهران، برنامه‌های‌کاری و سیاست‌های سازمانی خود را بنا گذاشت. اما تلاقی مدیریت وی با شیوع ویروس کرونا اجرای امور و رسیدگی به کارها را صورتی دیگر بخشید. این فعالیت‌ها با در نظر داشتن اقدامات پیشگیرانه در مقابله با ویروس در کشور و با هدف ایجاد شرایط مثبت گردشگری و ارتقای خدمت‌رسانی در این حوزه برای شهروندان، توسط ستاد گردشگری شهرداری تهران در حال اجراست. در گرامیداشت هفته تهران با رئیس ستاد گردشگری درباره اقدامات این ستاد برای معرفی پایتخت و اهداف و دستاوردهای آن در زمینه توسعه گردشگری گفت‌وگو کرده‌ایم.
چقدر در برنامه‌ریزی برای توسعه گردشگری به معرفی هویت تاریخی محله‌ها توجه کرده‌اید؟
تهران بر مبنای محله‌هایش شکل گرفته و بدون محله‌هایش معنایی ندارد و با توسعه تهران شاهد شکل‌گیری محله‌های دیگر در تهران بوده‌ایم که در دهه‌های اخیر شکل منسجم‌تری به خود گرفته‌اند. بنابراین ضرورت دارد در امر توسعه گردشگری تهران به محله‌ها توجه ویژه داشته باشیم. زیرا هریک از این محله‌ها هویت، تاریخ، آداب و رسوم و قصه‌های خود را دارند. چه بسا که این موارد نقش بسزایی در انسجام و همبستگی ملی نیز دارد و تهران به نوعی شهر ایرانیان است. نباید فراموش کنیم که اقوام در شکل‌گیری این محله‌ها نقش بسزایی داشته‌اند و بر بستر هویت تاریخی که در آن پرورده شده و رشد یافته‌اند امروز نیز تقریباً با همان هویت تاریخی‌شان شناخته می‌شوند؛ به‌عنوان نمونه ده‌ونک یا محله دولاب. بنابراین حفظ و معرفی هویت تاریخی محله‌ها از ملزومات گردشگری شهر تهران است. یکی از مواردی که به تقویت گردشگری در تهران و محله‌هایش کمک می‌کند احیای بافت‌های تاریخی است.
چه اقداماتی برای تحقق این مهم در رایزنی با سایر معاونت‌های شهرداری تهران انجام داده‌اید؟
در زمینه احیای بافت تاریخی نیز تلاش این بوده که بتوانیم این ظرفیت را به درستی بازتاب دهیم. زیرا آنچه بیشتر سبب جذب گردشگر شهری است خوانش امروزی تاریخ شهر است که معمولاً با گشت‌وگذار در بافت‌های تاریخی محله‌ها، بازدید از مکان‌ـ رویدادها، نشستن در قهوه‌خانه‌ها و کافه‌ها و فضاهای پرخاطره دیگر انجام می‌شود و براساس مطالعات انجام شده یکی از پرطرفدارترین زمینه‌های گردشگری شهری، حضور در بافت‌های قدیمی شهر و تماشای خانه‌های قدیمی و تاریخی، کوچه‌های تو در تو و خیابان‌هایی با عرض کم است که می‌تواندلایه‌های مختلف تاریخ شهر را برای آنها بازگو کند. اما در تعامل با معاونت‌ها، گاهی دیده شده که در احیای یک بنا یا بافت تاریخی، تغییراتی در آن بنا انجام شده که با اندیشه معماران و سازندگانش فاصله دارد و گردشگر با مداخله اندیشه امروزی معمار مواجه می‌شود.
چرا؟
مسئولیت احیای بنا و خانه‌های تاریخی تهران را شرکت توسعه فضاهای فرهنگی، سازمان‌های زیباسازی و نوسازی شهرداری تهران برعهده دارند و در حوزه مدیریتی و در قدم‌های نخستین، اگر اقدام مستقیمی از سوی ما قابل طرح باشد در حدود پیشنهاد به خرید خانه‌ای یا معرفی بنای بازسازی شده با کاربری امروزی و امثالهم است. به‌طور حتم در پاسخ به سؤال شما باید کارشناس میراث فرهنگی برای مشورت حضور داشته باشد و تیم فنی که کار را برعهده دارند نیز آشنا به مرمت و احیای بافت تاریخی باشند و اگر غیر از این کنند به راه خطا و اشتباه رفته‌اند. با وجود این آنچه به نظر می‌رسد شناخت نداشتن مرمتگر و معمار به تاریخچه بنا یا در نظر نگرفتن آن در صورت اطلاع است. هزینه‌های نگهداری و مباحث مالی نیز از دلایل دیگر بی‌توجهی به بازسازی‌های مناسب با الگوی اولیه است.
هر چند که طی سال‌های اخیر تعداد زیادی از خانه‌های قدیمی شهر احیا شده و در اختیار سازمان‌ها، نهادها و شرکت‌ها قرار گرفته‌است اما هنوز شاهد تخریب بافت‌های تاریخی هستیم که پر از جاذبه گردشگری برای قشر امروز هستند؟
بله این درست است. چه بسا در برنامه‌های تهرانگردی که رفته‌ایم برخی از خانه‌های تاریخی همچنان به حال خود رها شده و گرد تخریب روی آنها نشسته است و نیاز به تعمیر دارند. در هر صورت احیای این خانه‌ها پرهزینه و نیازمند تخصص است و شهرداری تهران نباید و نمی‌تواند به تنهایی متولی این امر باشد. در راستای این هدف باید تعریف جامعی از مقوله احیا در این خانه‌ها به مالکان ارائه شود که بتوانند با حفظ بنا و تغییر آن به کاربری‌های متناسب که امروز غالباً فرهنگی است برای ملک درآمد و ارزش افزوده ایجاد کنند تا انگیزه‌ای شود که مالک به راحتی برای ساخت برج و پاساژ، ملک را تخریب نکند. در این زمینه تلاش ستاد گردشگری شهرداری تهران بر ترویج رویکرد فرهنگی با معرفی و بیان فرصت‌ها و امکانات است تا مانع از تخریب خانه‌های تاریخی و گم شدن خاطرات این شهر شود. در حال حاضر طرحی دارم و آن را به‌عنوان «خانه گردشگر» نامگذاری کرده‌ام که با همکاری میراث فرهنگی و کسب مجوزهای لازم در حال پیگیری است. این طرح با هدف دیده شدن خانه‌های قدیمی و باغ‌های تهران است تا با هر کاربری که ساخته شده‌اند با همان کاربری مورد استفاده مجدد واقع شوند. راه‌اندازی خانه گردشگر نقش مهمی در حفظ و احیای خانه‌ها خواهد داشت. احیای بافت تاریخی فقط وظیفه شهرداری نیست و با اینکه سازمان میراث فرهنگی متولی اصلی در این امر است اما اعتقاد دارم این سازمان را نباید تنها گذاشت و این وظیفه را نیز باید به‌عنوان وظیفه فرد فرد شهروندان دید. چون هویت‌های تاریخی گذشته شهر اکنون در دست مالکان امروزی است.
رویکرد ویژه‌ای که شهرداری تهران طی چند سال گذشته دنبال کرده تملک و مرمت خانه مشاهیر فرهنگ و ادب است. به‌عنوان نمونه خانه سیمین دانشور، جلال آل احمد یا خانه نیما یوشیج در شمال تهران. فکر می‌کنید این رویکرد چقدر در افزایش تعلق خاطر محلی مؤثر است و چه اثری بر گردشگری در آن محله می‌تواند داشته باشد؟
قطعاً تأثیر دارد. به هر حال نمی‌توان نقش آن را در ایجاد غرور محلی در افراد و اهالی محله نادیده گرفت. به‌عنوان نمونه اهالی ده‌ونک از وجود خانه مستوفی در محله‌شان و حضور گردشگران احساس غرور دارند زیرا تردد و حضور در خانه‌های تاریخی و گردش در کوچه‌پسکوچه‌های محله برای ساکنان آن محله و در مقیاس بزرگ‌تر شهر تعلق خاطر ایجاد می‌کند. مثلاً وقتی شهروندی درباره نیما یوشیج و اینکه ساکن محله‌ای بوده که الان در آن زندگی می‌کند مطلع شود به‌طور حتم نسبت به محله‌اش احساس تعلق خاطر خواهد کرد. یکی از اتفاق‌های خوب بعد از ایجاد حس تعلق این است که اهالی هر محله خودشان راهنمای گردشگری خوبی برای اقوام، دوستان، فامیل یا هر آشنایی می‌شوند. به فرض شهروندی که ساکن محله امامزاده یحیی(ع) است و شناخت خوبی از حمام نواب در آن محله دارد نقش مهمی در تقویت حوزه گردشگری و معرفی تهران دارد.
کارشناسان معتقدند توسعه گردشگری را صرفاً نمی‌توان با مؤلفه‌های مستقیم اقتصادی تضمین کرد و برای پیشرفت، مشارکت شهروندان هم نیاز است. چقدر در سیاستگذاری‌ها به این موضوع توجه شده است؟
تا همین‌جای گفت‌وگو نیز رویکرد اصلی بر همین اصل استوار بود. شک نکنید که برای توسعه گردشگری نیاز به مشارکت شهروندان است. وظیفه هر شهروندی است که هویت، فرهنگ و هنر گذشته‌اش را حفظ و مشارکت کند. مشارکت مردم سبب شفاف‌سازی در بسیاری از موضوعات شهری و پیشگیری از تخلف‌ها در شهر می‌شود. از این بابت باید سعی کنیم با فرهنگسازی و ایجاد بسترهای مناسب مردم را در مشارکت بر این امر تشویق کنیم.