فردوسی؛ پدربزرگ مال‌های ایرانی
چگونه یک برند می‌میرد؟
سعید برآبادی
در معرفی این بنا، به جای تمرکز همیشگی بر جزئیات تخصصی معماری، باید بیشتر از همیشه از ارتباط سازه و مردم گفت؛ چرا که این بنا نامش «فروشگاه فردوسی» است؛ فروشگاهی که از سال1351 با نام فروشگاه زنجیره‌ای شهر و روستا به کار فروش ارزاق، به قیمت ارزان به مردم مشغول بود. فردوسی اولین فروشگاه زنجیره‌ای کشور است که در سال1336 با افتتاح اولین شعبه آن در خیابان فردوسی، متولد می‌شود.
در طراحی سازه، نکته‌ای که بیش از همه به چشم می‌آید، تمرکز معمار بر استفاده حداکثری از فضا، تلاش برای گسترش فضاهای داخلی، چیدمان بخش‌های مختلف و قرارگرفتن طبقات در کنار هم است. می‌گویند این ساختمان اولین ساختمانی است که در آن پله برقی نصب شده (چنین روایتی درباره بازار رضای مشهد نیز وجود دارد) اما خانم‌های چادری اجازه استفاده از آن را نداشته‌اند؛ چرا که این امکان وجود داشته که چادرشان لای پله‌ها گیر کند و حادثه بیافریند.
چند سال پیش از افتتاح این فروشگاه، یالمار شاخت، اقتصاددان آلمانی به دکتر مصدق پیشنهاد می‌دهد برای عرضه دائمی کالاهای مورد نیاز مردم، فروشگاهی زنجیره‌ای در تهران و دیگر شهرهای کشور گشایش یابد. در بیست و دوم آذرماه1336 در خیابان فردوسی ساختمانی افتتاح شد و نام فردوسی بر آن نقش بست و مدیریتش را به امیر متقی واگذار کردند اما جدی‌ترین چهره‌ای که توانست به رونق این فروشگاه کمک کند، منوچهر نیک‌پور بود که با شعار «نرخ ثابت، قیمت ارزان و کالای مرغوب» انقلابی در تولد فروشگاه‌های زنجیره‌ای به پا کرد. چنین فروشگاهی اما از بازی سیاست به دور نماند و همزمان با افتتاح شعب مختلف در قلهک و دریاکنار و ...، آرام‌آرام به معادلات سیاسیون راه پیدا کرد. در سال 1340، دولت تمام سهام آن را خرید و عملا به یک شرکت دولتی بدل شد. می‌گویند در قیام مردمی 15 خرداد 1342، مردم با شکستن شیشه‌های این فروشگاه، اعتراض خود را به حکومت نشان دادند؛ شاید به این خاطر که فردوسی اولین فروشگاهی بود که می‌شد در آن بوتیک‌های پرزرق و برق روز دنیا را دید. بعد از آن در جلسه 15 فروردین1344 که با حضور محمدرضا پهلوی برگزار شد، شاه از وزیر اقتصاد پرسید که «شرکت معاملات خارجی چه کارهایی انجام می‌دهد؟» از پاسخ وزیر وقت مشخص شد که این شرکت، 7 قلم از اجناس مورد نیاز موسسات دولتی را خریداری کرده و بعضا به نمایندگی از طرف دولت، معاملاتی هم با خارجیان انجام می‌دهد.
پس از پایان جلسه، نخست‌وزیر اعلام کرد که طرحی تهیه شده که فروشگاه فردوسی و شرکت معاملات خارجی که هر دو عملا یک کار را انجام می‌دهند در یکدیگر ادغام شوند. فردوسی بعدها به فروشگاه شهر و روستا تغییر نام داد، تا دهه80 اوج گرفت و تعداد شعب آن در ایران به بیش از 750 شعبه رسید و دیگر نامش تعاونی مصرف شهر و روستا بود و مسئولیتش فروش اجناس کوپنی به مردم. در سال1381، دولت این فروشگاه را با 52 میلیارد تومان بدهی، منحل کرد و ساختمان‌هایش را به مزایده گذاشت.
