چهره های فدائیان اسلام
فدائیان اسلام، جریانی فکری یا جنبشی تأثیرگذار در سپهر سیاست ایران نبود. در بهترین حالت آنها را می‌توان الهام‌بخش نامید؛ چه آنکه وقتی اعدام شدند تنها خاطره‌ای میان مذهبیون و غیرمذهبیون ساختند که به فراخور رفتار سیاسی‌شان در مورد آنها قضاوت می‌کردند. تشکیلات فدائیان اسلام، سازمان منسجم و حزبی نبود و قائل به فرد، یعنی نواب صفوی و در میان اعضا نیز انشقاق و تفکرات متعددی وجود داشت که در برخی از مقاطع تاریخی ایران به‌صورت اختلاف هم رخ نمایان می‌کرد. مثلا زمانی که نواب صفوی در زندان بود، محمد مهدی عبدخدایی، حسین فاطمی، وزیر امورخارجه مصدق را ترور کرد. گفته می‌شود که نواب از این ترور بی‌اطلاع بوده و خبر نداشته است. ازسوی دیگر، وقتی او نامزد نمایندگی مجلس شد، عده‌ای از فدائیان از کنارش پراکنده شدند و این مسئله را نافی جنبش اسلامی عنوان کردند. در یک ارزیابی کلی تاریخی، فدائیان اسلام گروهی عملگرا بود که برای اهداف خود، در بزنگاه‌های مختلف رفتارهای سیاسی متفاوتی داشت. نگاهی به چهره‌های فدائیان و سرانجام آنها، برای شناخت بهتر این گروه سیاسی و مذهبی در تاریخ معاصر ایران مفید است.
نواب صفوی
رهبر گروه فدائیان‌اسلام
مجتبی میرلوحی معروف به نواب صفوی در تهران زاده شد و به آبادان رفت و به‌عنوان کارگر شرکت نفت ایران و انگلیس استخدام شد. در آنجا شورشی به پا کرد و به نجف رفت و مدتی درس علوم دینی خواند. در ماجرای کسروی با او درگیر شد، ابتدا مجروحش کرد و بعد از آن، 2 تن از یارانش، کسروی را ترور کردند. در این سال‌ها در میان گروه‌های سیاسی، حضوری پررنگ داشت. فدائیان اسلام را تاسیس کرد که این گروه هژیر، وزیردربار و نخست‌وزیر سابق را به اتهام ضدیت با اسلام و دخالت در امر انتخابات، ترور کرد. بعد از هژیر، رزم‌آرا ترور شد و با این اقدام، نفت ملی شد و فدائیان در میان سیاست ایران اقبالی بلند یافت. با نخست‌وزیری مصدق با وی در افتاد و به زندان رفت. در کودتا حامی زاهدی بود و مدتی بعد از کودتا به مصر و دیگر بلاد اسلامی رفت. در ماجرای پیمان بغداد به مخالفت برخاست و گروهش حسین علاء، نخست‌وزیر را ترورکردند که البته نافرجام ماند. مدتی بعد زندانی و سپس اعدام شد.
آیت‌الله کاشانی
رهبر معنوی فدائیان‌اسلام
آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی از علمای تهران بود که خود و پدرش در قیام عشایرعراق در انقلاب ضد‌استعماری علیه انگلیسی‌ها، جنگیدند و پس از شکست این قیام، به ایران گریختند. در ایران عضو مجلس مؤسسان اول بود و در سال1304 برای تغییر سلطنت قاجار به پهلوی به نفع رضاشاه رأی داد. نماینده ادوار 14، 16 و 17 مجلس شورای ملی از حوزه تهران و همچنین مدتی رئیس مجلس شورای ملی در دوره 17 بود. در دهه 20 مدتی به‌دلیل مخالفت با دولت و انگلیس تبعید شد. کاشانی را از بنیانگذاران ملی‌شدن نفت ایران در یک همکاری مشترک با محمد مصدق می‌دانند. با مصدق به اختلاف خورد و در کودتا علیه مصدق از وی حمایت نکرد. رابطه کاشانی و فدائیان اسلام به‌صورتی بود که مدتی او را رهبر معنوی فدائیان می‌دانستند و همکاری‌های مشترکی در مسائلی مثل اعزام نیرو به فلسطین و ملی‌شدن نفت و کشته‌شدن رزم‌آرا داشتند. عده‌ای می‌گویند که این اواخر رابطه نواب و کاشانی شکرآب شده بود.
شمس قنات‌آبادی
نماینده مجلس
از بازیگران سیاست ایران در دهه 20 و 30شمسی که سر پرشوری داشت. به همراه طرفداران کاشانی مجمع مسلمانان مجاهد را ایجاد کرده و تا زمان همراهی کاشانی با نهضت ملی‌شدن نفت از نهضت و دولت ملی محمد مصدق حمایت می‌کرد. در تحولات آن سال‌ها او را شخصیتی می‌دانند که به‌عنوان یک مرد پشت‌پرده، تحولات مربوط به فدائیان اسلام را مدیریت می‌کرد. چهره‌ای خاص داشت و مدتی بعد از کودتا از کسوت روحانیت خارج شد و به تجارت پرداخت و در سال1367 در تهران درگذشت. شمس قنات‌آبادی از چهره‌های خاص تاریخ معاصر ایران است که زوایای مهمی از نقش او در تحولات دهه 20 و 30 شمسی پنهان مانده است.
عبدالحسین واحدی
مرد شماره دو فدائیان اسلام
در سال1308 در سنقر کرمانشاه متولد شد. علوم مقدماتی را نزد پدرش آموخت و سپس برای تکمیل تحصیلات، ابتدا به قم و سپس به نجف عزیمت کرد و در آنجا با سیدمجتبی نواب صفوی آشنا شد. با ترور عبدالحسین هژیر به‌دست سیدحسین امامی از قم به تهران آمد. او در زمانی که نواب صفوی در زندان مصدق بود، عملا تشکیلات فدائیان اسلام را مدیریت می‌کرد و دستور ترور حسین فاطمی را داد. نوع مدیریت او باعث بروز اختلافاتی در فدائیان اسلام شد. در زمان ترور علاء او که به اهواز فرار کرده بود دستگیر شد و در یک مشاجره لفظی با سپهبد تیمور بختیار، فرماندار نظامی تهران توسط او کشته شد. رژیم پهلوی اعلام کرد وی حین فرار کشته شده است.
خلیل طهماسبیان
ضارب رزم‌آرا و علاء
از اعضای برجسته فدائیان اسلام که 2 نخست‌وزیر را ترور کرد؛ یکی را کشت و دیگری را مجروح کرد. در 16 اسفند 1329 در حیاط مسجد شاه تهران، سپهبد حاج‌علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت ایران و مخالف ملی‌شدن صنعت نفت را ترور کرد.
وی بعد از حمله ناموفق به حسین علاء، در 6 آذر 1334 دستگیر و در 27 دی 1334 به همراه نواب صفوی، مظفر ذوالقدر و محمد واحدی اصل اعدام شد. در زمانی که رزم‌آرا را ترور کرد، مجلس شورای ملی در تصویب نامه‌ای، او را از اتهام قتل مبرا دانست و اعلام کرد که اقدام وی ملی و در جهت منافع مردم بوده است.
محمدمهدی عبدخدایی
ضارب حسین فاطمی
در عنفوان جوانی حسین فاطمی، مدیر روزنامه باختر امروز و وزیر خارجه محمد مصدق را بر سر مزار محمد مسعود، روزنامه‌نگار، در گورستان ظهیرالدوله در خیابان دربند ترور کرد.
فدائیان اسلام بر این باور بودند که سیدحسین فاطمی، وزیر امور خارجه مصدق، در دور کردن دولت ملی از دین و آیین نقش اساسی دارد و علت سختگیری بر فدائیان اسلام و نواب صفوی که زندانی بود، اوست. عبدخدایی در زمان شاه، 8سال زندان بود. بعد از انقلاب اسلامی شغلی حکومتی نگرفت و در محافل و مناسبت‌های تاریخی، خاطرات و تحلیل‌های تاریخی ارائه می‌دهد.
سید حسین امامی
ضارب هژیر
از اعضای گروه فدائیان اسلام بود. وی به همراه برادرش علی‌محمد، احمد کسروی را در 20 اسفند 1324 در کاخ دادگستری با ضربات چاقو به قتل رساند اما به اصرار مقامات وقت ازجمله عبدالحسین هژیر از زندان رها شد. سیدحسین امامی، 4سال بعد هژیر را که وزیر دربار بود در مراسم روضه‌خوانی محرم مسجد سپهسالار در 13 آبان 1328 به قتل رساند و به همین جرم اعدام شد.
