تولد گوتنبرگ در مشهد

ندا زندی    

سفر پدر، برای ساخت کاشی‌های مسجد جامع هرات، مانع ادامه تحصیل محمود شد اما چون به کتاب علاقه‌مند بود، مدرسه‌نرفتن را با اجاره کتاب از کتابفروشی رحمانیان و حضور در کتابخانه آستان قدس جبران کرد. محمود کاشی‌چی که علاقه‌ای به ادامه راه پدر در کارگاه کاشی و کتیبه‌نویسی و نقاشی نداشت، با شروع جنگ جهانی دوم، سقوط رضاشاه و رونق مطبوعات، مدتی به پخش مطبوعات پرداخت و سپس در 1324 شمسی با سرمایه‌ای اندک کتابفروشی خود را در مشهد به راه انداخت و برای ادای احترام به مبتکر چاپ نام «گوتنبرگ» را بر آن نهاد.
همه نوع کتاب، مجله و روزنامه در گوتنبرگ یافت می‌شد و به همین واسطه از هر گرایشی مشتری داشت. در همان دوران کاشی‌چی به چاپ کتب مختلف نیز روی آورد. او پس از چندین سال فعالیت در 1330 به تهران آمد و اداره کتابفروشی را به شوهرخواهرهایش سپرد. کاشی‌چی خود در «تاریخ شفاهی نشر ایران» می‌گوید: «سال 33 یا 34 بود، درست یادم نیست، که در خیابان منوچهری یک مشروب‌فروشی را از یک ارمنی به قیمت نسبتا ارزانی... خریدم و کتابفروشی و انتشارات گوتنبرگ را به راه انداختم... بیش از 20 سال در منوچهری بودم و شاید در سال 1355 بود که گوتنبرگ منوچهری را تعطیل کردیم و آمدیم روبه‌روی دانشگاه تهران». کتاب «ابراهیم خلیل بت‌شکن» نوشته ابوتراب جلی جزء نخستین فعالیت‌های انتشاراتی کاشی‌چی در تهران بود.
گوتنبرگ به ‌دلیل چاپ و نشر کتاب‌های روشنفکرپسند و سیاسی مورد یورش مأموران دولتی قرار گرفت و خود محمود کاشی‌‌چی نیز به زندان افتاد و کتاب‌های این نشر به ‌طور مداوم سانسور می‌شد. با وجود تمام سختی‌ها، کاشی‌چی هیچ‌گاه اجازه نداد چراغ فعالیت‌های انتشارات گوتنبرگ خاموش شود.
به گفته علی دهباشی، «کاشی‌چی در واقع بنیانگذار کتاب ارزان‌ در ایران بود؛ کتاب‌های خوش‌خوانی که در آن سال‌ها با تیراژ ۲۰ هزار نسخه منتشر می‌شد، مثلا کتاب‌های «کنت مونت کریستو»، «ژوزف بالسامو»، «غرش طوفان»، «جنگ و صلح» و «بینوایان» جزو همین کتاب‌ها بودند که به «کتاب‌های پنج‌ریالی» معروف بودند. این کتاب‌ها معمولا جزوه‌هایی بودند که بین ۳۲ تا ۶۴ صفحه تنظیم می‌شدند و جلدشان کاغذهای کاهی بود. بعدها این جزوه‌ها صحافی و به‌ صورت کتاب منتشر می‌شدند.»
این نشر فعال از سال 1332تا 1394حدود 816 عنوان کتاب به چاپ رساند. عبدالحسین آذرنگ در مقاله «تاریخ نشر کتاب در ایران: انتشارات گوتنبرگ» و دیگر منابع و محمد فرح‌زاد در کتاب «مشاهیر نشر کتاب ایران» به ‌طور مفصل به تاریخچه این نشر پرداخته‌اند.