مأموران سیا، پیشکاران کودتا

آرش نهاوندی_روزنامه نگار

در فیلم «کودتای53» «تقی امیرانی» کارگردان ایرانی این فیلم تلاش کرده از زوایای جدیدی نگاهی داشته باشد به مداخله بریتانیا در کودتای 28مرداد سال1332. فیلم مستند «کودتای53» در سالگرد این کودتا در روز 19اوت2020 (28مرداد 1399)، انتشار یافته است. به‌نوشته نیویورک‌تایمز، تقی امیرانی در مستند کودتای53 نگاهی وسواس‌گونه به وقایعی که منجر به برکناری دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر وقت ایران از قدرت شد، داشته است. بررسی اسناد و مدارک برای ساخت یک مستند از تاریخ گذشته کاری است بسیار جالب و جذاب، اما تقی امیرانی مستند خود را با صحنه‌ای پرتعلیق شروع کرده است. او در ابتدای مستند کودتای53 پس از ورود به مرکز اسناد امنیت ملی در واشنگتن به سمت یک قفسه ظاهرا عادی و مملو از اسناد به‌ظاهر معمولی می‌رود و رو به دوربین می‌گوید: اینها اسنادی هستند که به‌طور ویژه سرنوشت کشور مرا تغییر دادند. تقی امیرانی که در تهران متولد شده و تحصیلات خود را در انگلستان به پایان رسانده، بیشتر سال‌های فعالیت حرفه‌ای‌اش را در تلویزیون گذرانده و بیش از یک‌دهه برای ساخت مستند کودتای53 فعالیت کرده؛ مستندی که به‌طور وسواس‌گونه‌ای در آن به دوران مهمی از تاریخ کشورش پرداخته است. وی درباره هدف خود از ساخت این مستند می‌گوید: قصد داشتم از زوایای جدید نور جدیدی بر مداخله بریتانیا در کودتای سال1953 (28مرداد 1332) بتابانم. در این فیلم، کار استادانه‌ای در زمینه تلفیق و تدوین تصاویر آرشیوی از گستره‌ای از منابع و سال‌ها انجام گرفته؛ به‌گونه‌ای که از درون فضاهای متفاوت و سالیان متمادی یک تصویر استوار و محکم پدید آمده است. 

مشارکت «داربیشر» در کودتا
اما نمایش سندی از گفت‌وگوی «نورمن داربیشر»، مأمور سابق ‌ام‌ای6 (سرویس جاسوسی خارجی بریتانیا) که در جریان ساخت سریال بریتانیایی«پایان یک امپراتوری»در سال1985 انجام داده بود، از دستاوردهای مهم فیلم کودتای53 محسوب می‌شود. خطوط مربوط به مصاحبه با «داربیشر» در این سند توسط «رالف فینس» بازیگر و کارگردان مشهور آمریکایی در فیلم«کودتای53»، خوانده شده است. پیش‌تر نیز در گزارش‌های خبری و کتاب‌ها به نقش «داربیشر» در کودتای 28مرداد1332 نیز اشاراتی شده بود البته امیرانی خود تردیدهایی نسبت به واقعی بودن دست‌کم بخشی از اظهارات «داربیشر» دارد.

تردیدها درباره گفت‌وگوی داربیشر
البته این امکان وجود دارد که آنگونه که تقی امیرانی می‌گوید، سند گفت‌وگوی «داربیشر» یک بمب خبری نباشد. امیرانی برای به‌دست آوردن این سند با یک خبرنگار به نام «نایجل هاوکز» گفت‌وگو کرده بود. هاوکز فردی بود که در سال 1985به محتویات این سند اشاره کرده بود. امیرانی سپس با «استیفن دوریل» نویسنده کتابی درباره‌ ام‌ای 6، سرویس جاسوسی خارجی ملاقات کرد و دریافت که وی یک کپی از سند گفت‌وگوی «داربیشر» را در اختیار دارد. البته این سند همچنان باعث ایجاد پرسش‌های زیادی در ذهن کارشناسان شده است؛ چراکه گفت‌وگوی «داربیشر» درباره نقشش و نقش بریتانیا در کودتای1332، هیچ‌گاه نسخه‌ای از سریال«پایان یک امپراتوری» که از تلویزیون پخش شد، نمایش داده نشد. یکی از محققانی که درباره این سریال تحقیقاتی انجام داده می‌گوید از این مسئله اطمینان ندارد که از این گفت‌وگو فیلمبرداری شده باشد، اما یکی از فیلمبردارانی که در تیم سازندگان سریال«پایان یک امپراتوری» بوده، به یاد می‌آورد که گفت‌وگو با داربیشر فیلمبرداری شده بود. امیرانی و والتر مورچ، تدوینگر کهنه‌کار و شناخته شده فیلم کودتای53 اما برای به‌دست آوردن تصاویری از این گفت‌وگو تلاش‌های زیادی انجام دادند، اما در نهایت موفق به پیدا کردن تصاویری از مصاحبه داربیشر، نشدند. این مسئله پرسش‌های بیشتری را در ذهن ایجاد می‌کند؛ اینکه  آیا داربیشر هیچ‌گاه در برنامه پایان یک امپراتوری حضور داشته و از وی مصاحبه‌ای درباره وقایع کودتای1332، گرفته شده؟ و آیا مصاحبه وی از سریال پایان یک امپراتوری، حذف شده؟ اگر چنین است، چه‌کسی این گفت‌وگو را حذف کرده است. بر این اساس می‌توان این پرسش را مطرح کرد که آیا فیلم کودتای53 در همه ابعاد یک فیلم قابل اعتماد است؟ شاید به‌طور کامل روایتی قابل اعتماد از رویدادهای منتهی به کودتای1332 نباشد، اما هم به‌عنوان یک داستان محققانه و داستانی کارآگاهی و هم به‌عنوان فیلمی که نگاهی عمیق دارد به رویدادهایی که نتایج و عواقبش بر تاریخ کنونی ایران نیز سایه انداخته، می‌توان آن را فیلمی جذاب ارزیابی کرد.

نظرات دیگر نشریات و منتقدان درباره «کودتای53»
فیلم «کودتای53» در اواخر سال2019 و سال2020 از سوی تماشاگران و علاقه‌مندان به سینما به‌عنوان محبوب‌ترین مستند بین‌المللی انتخاب شده است. این فیلم همچنین در رشته بهترین مستند برای دریافت جایزه سینمای مستقل بریتانیا، انتخاب شده است. جو مورگنسترن در وال‌استریت ژورنال فیلم کودتای53 را به‌مثابه دروازه بلند تاریخ خاورمیانه توصیف کرده است. وی نوشته است: تقی امیرانی در مستندی که انعکاسی از تاریخ معاصر است به بررسی وقایع منتهی به کودتایی که منتهی به سرنگونی دکتر محمد مصدق، یکی از نخست‌وزیران سابق ایران شد، می‌پردازد. او همچنین این فیلم را همراه و به‌نوعی مکمل فیلم «صحرای اول» (Desert One) فیلمی از «باربارا کاپل» که در آن به عملیات ناکام نجات گروگان‌های آمریکایی در سال1980 می‌پردازد، دانسته است. او همچنین فیلم «کودتای53» را درسی بزرگ و مهم از تاریخ دانسته که با گفت‌وگوها و تصاویر شگفت‌انگیز و خیره‌کننده غنی شده است. این گفت‌وگوها و این تصاویر درواقع با دقتی عالی و شگرف در هم آمیخته شده‌اند. پیتر برادشاو نیز در گاردین درباره فیلم کودتای53 نوشته است: این فیلمی گیرا و جذاب از تقی امیرانی درباره کودتا علیه نخست‌وزیر سابق ایران است؛ کودتایی که فصلی شرم‌آور از تاریخ را رقم زد. این مستندی است درباره یک کودتای بریتانیایی. «کودتای53»، مستندی قوی و بااستحکام است که به مانند یک فیلم هیجان‌انگیز گیرایی و جذابیت دارد. کریس بارسانتی در مجله اسلنت، فیلم «کودتای53» را روایتی عالی و استادانه از کودتای انگلیسی - آمریکایی سال 1332 در ایران توصیف کرده است. منتقد این مجله، همچنین با مطرح کردن این پرسش که زمانی که واقعه‌ای دیگر راز سر به مهری نیست، آیا تأیید آن مهم است؟ نوشته است: فیلم کودتای53 تقی امیرانی فیلمی مستند و پرسروصدا و تا حدی اغراق‌آمیز است که در آن روند سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق بررسی می‌شود.