اولین جرقه‌های فرمانفرمائیان

سعید برآبادی  
 
وقتی که روبه‌روی کاخ شمس در مجموعه سعدآباد می‌ایستید، بعید است باور کنید، معمار این بنا همان کسی بوده که به فاصله چند سال بعد بخشی از مهم‌ترین ساختمان‌های مدرن و بلندمرتبه تهران را ساخته است. از این سال به بعد، هر چه جلوتر برویم درباره عبدالعزیز فرمانفرمائیان و خدمات او به معماری پهلوی بیشتر سخن خواهیم گفت اما آنچه درباره معماری کاخ شمس-که امروزه به‌عنوان موزه مردم‌شناسی مجموعه سعدآباد شناخته می‌شود- عجیب به‌نظر می‌رسد طراحی پلان و ویژگی‌های معماری این بناست. عمارت موزه مردم‌شناسی، 2600مترمربع زیربنا دارد و رضاشاه دستور ساخت آن را به فرمانفرمائیان که از قضا یکی از خویشان سلسله قاجار بود، داد. فرمانفرمائیان که تازه درس دانشگاهی خود را در فرنگ به پایان رسانده بود و در دانشکده معماری آن روزگار، چهره‌ای شناخته شده بود، در طراحی و ساخت این بنا، شوکت فراموش شده و مخدوش شده معماری قاجار را به رخ کشیده است؛ ساختمان سری به تو دارد، کمترین میزان نور از طریق پنجره‌ها به داخلش وارد می‌شود، جلوه و پوسته‌اش، حالت اشرافی‌گونه کاخ عالی‌قاپو و کاخ گلستان را به رخ می‌کشاند و در تزئیناتش آنچنان اغراق شده که می‌توان آن را بنایی از معماری پهلوی اول اما ادامه‌دهنده سنت معماری قاجار دانست. سرنوشت این کاخ هم در نوع خود عجیب بود؛ کاخ شمس یا کاخ شهناز که 3 سال صرف ساخت آن شد، بعد از انقلاب، ابتدا به‌عنوان موزه ظروف معرفی شد، بعد تحویل نهاد ریاست‌جمهوری شد، در سال1384و بعد از 10 سال، به فهرست اموال سازمان میراث فرهنگی برگشت و در نهایت اکنون به موزه مردم‌شناسی و ظروف بدل شده است.