ساختمان پاک

فریبا خانزاده | کارشناس ارشد معماری :

آلودگی هوای شهرها به پدیده‌ای غیرقابل کنترل و اجتناب تبدیل شده است. معماران و مهندسان با تنظیم و تدوین راهکارهایی و با هدف جلب مشارکت عمومی برای استفاده بهینه از منابع و انرژی، معیارها و شاخص‌هایی را به‌منظور دستیابی به یک الگوی پایدار شهری و ایجاد ساختمان‌های موافق محیط‌زیست درنظر گرفته‌اند. به‌منظور آشنایی بیشتر با ویژگی‌های چنین پروژه‌هایی، با هومن بالازاده مصاحبه‌ای داشتیم. او طراح و معمار پروژه‌های مختلفی ازجمله پروژه چند عملکردی «شمس الضیافه» است. این پروژه با هدف داشتن مجموعه‌ای به‌عنوان یک باغ سبز عمودی در شهر، که بتواند با استفاده از انرژی‌های تجدید‌پذیر و فضای سبز، نیازهای انرژی و آب‌های دفعی خود را برآورده و بازیافت کند، طراحی شده است.

ساختمان سبز 

بشر با صنعت ساختمان باعث دامن زدن به آلودگی‌های زیست‌محیطی مانند تخریب لایه ازن، باران‌های اسیدی، تخریب اکوسیستم‌ها و بسیاری دیگر از آلودگی‌ها بوده است و به‌طور کلی مداخله انسان در طبیعت، افزایش تصاعدی تولید گاز co2 را به‌دنبال داشته است.
مفهوم ساختمان سبز با هدف ساخت ساختمان‌هایی با کمترین میزان تولید آلودگی و مداخله در محیط‌زیست به‌وجود آمد. مزیت‌های این ساختمان‌ها شامل بهره‌وری استفاده از منابع انرژی، آّب، هوا و منابع طبیعی و تضمین و تأمین سلامت جسمی و روحی شهروندان است. برای بررسی ابعاد مختلف این موضوع با هومن بالازاده صحبت کردیم. به گفته وی: «تقابل بین شهر و ساختمان می‌تواند مدام بررسی شود. هدف این است که ساختمان‌ها تنها مصرف‌کننده انرژی نباشند و بتوانند بخشی از انرژی دریافتی خود را بازیافت کنند.» استفاده حداکثری از انرژی‌های تجدیدپذیر، کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و تولید گازهای گلخانه‌ای و استفاده درست از انرژی خورشید و فضای سبز ازجمله راهکارهای مورد توجه در طراحی ساختمان‌های سبز است.

دیوارها و بام‌های سبز 

درحالی‌که نمای ساختمان‌ها با توجه به تنوع سلایق و مصالح موجود، به‌طور عمده سیمای ناهمگون و نامتجانسی به شهر می‌بخشد و پشت بام‌ها صرفا فضایی برای نصب‌دودکش، کولر و دیگر تجهیزات تأسیساتی و یا انباری برای نگهداری وسایل اضافه و گاه دورریختنی است، یکی از راهکارهای مناسب برای همکاری ساختمان در تولید هوای پاک، پوشاندن دیوارها و بام‌های ساختمان‌ها با گیاهان است. پوشش گیاهی درنظرگرفته شده در نمای این ساختمان‌ها، سیستم آبرسانی ویژه خود را نیز نیاز دارند. هم‌اکنون در برخی از کشورها از بیوراکتورهای جلبک در بام و یا در نما استفاده می‌کنند. به این شکل که جلبک‌ها در معرض نور خورشید قرار می‌گیرند و با انجام عمل فتوسنتز، گاز دی اکسید کربن را جذب می‌کنند. جلبک‌ها پس از رشد به‌طور منظم جمع‌آوری می‌شوند. یکی از ویژگی‌های بام‌های سبز این است که این بام‌ها از سیستم‌های خود نگهدار برخوردارند و به حداقل تاسیسات و مراقبت (شاید تنها یک‌بار در سال هرس یا کوددهی) نیازمند هستند. طراوت و زیبایی منظره شهری، تولید اکسیژن و فیلتر کردن هوا، کمک به عایق کردن ساختمان در برابر آلودگی صوتی، کاهش گرما و ایجاد زیستگاه طبیعی از مهم‌ترین مزایای ساخت ساختمان‌هایی با دیوارها و بام‌های سبز است.

آب، مایه حیات و هوا

در کشور ما مسئله کمبود آب همواره وجود داشته است. آبی که با هزینه گزاف، تصفیه و روانه شبکه آب شهری می‌شود، به دلایل مختلف و به شکل بی‌رویه‌ای به‌هدر می‌رود. حفاظت از این آب در ساختمان‌های مسکونی به‌عهده مهندسین عمران است تا با تفکیک آب‌های آلوده و فاضلاب‌ها و استفاده بهینه از آب تصفیه شده شهری، از هدر رفتن آن جلوگیری کنند و درصورت امکان از آن استفاده مجدد شود.
به گفته بالازاده: «درصورت استفاده از گیاهان در پوشش ساختمان، می‌توان از دورریز آبهای فاضلاب و شست‌وشوهای خانگی جلوگیری کرد و این آبها با قرارگیری مجدد در چرخه آبرسانی به گیاهان، به بهبود هوای شهر نیز یاری برسانند.»  در برخی ازکشورهای پیشرفته، گاهی تا 6یا 7بار آب بازچرخانی شده و باز مورد استفاده قرار‌می‌گیرد. این مسئله‌ای است که در کشور ما و با توجه به محدودیت‌های منابع آبی موجود، باید مورد توجه قرار بگیرد.

مصالح دوستدار محیط‌زیست کدامند؟

هر پروژه‌ای مصالح مورد نیاز متفاوتی دارد که برای اسکلت‌بندی، سفت کاری و نازک کاری استفاده می‌شود. بنابراین درصورتی که نگاه غالب در ساخت یک ساختمان، اولویت قرار دادن مسائل زیست‌محیطی باشد، انتخاب مصالح و تجهیزات مورد نیاز نیز پارامترهای مخصوصی خواهد داشت. این موارد شامل مصالح فونداسیون، اسکلت‌بندی، مصالح سفت و نازک کاری و موارد داخل ساختمان از قبیل دیوارها، کفپوش‌ها و... می‌شود. در این رابطه بالازاده اعتقاد دارد: «مصالح مناسب در ساخت یک ساختمان دوستدار محیط‌زیست، مصالحی است که در تولید آن کمترین انرژی ممکن مصرف شده باشد.» وی ادامه می‌دهد: «انرژی‌های درون و بیرون ساختمان با استفاده از مصالح و تجهیزات مختلف قابل کنترل و استفاده است؛ به‌عنوان مثال تولید شیشه‌هایی که هم کاربرد پنجره دارند و هم برق تولید می‌کنند می‌توانند بر کاهش مصرف انرژی تاثیر بگذارند. یا رعایت کردن استانداردها در عایق‌بندی ساختمان‌ها، تا حد زیادی توانسته مصرف انرژی را کنترل کند.» هر چه انرژی کمتری مصرف شود، تولید گازهای گلخانه‌ای و به تبع آن روند گرمایش هوا کمتر شده و راه رسیدن به هوای پاک هموارتر به‌نظر می‌رسد. به‌عنوان مثال استفاده از نور طبیعی در روز و از لامپ‌های فلورسنت فشرده و لامپ‌های دیگر با ولتاژ پایین و با بازدهی زیاد و سلول‌های فتوولتاییک در شب، کاهش مصرف برق و در نتیجه کاهش گازهای کربن را به‌دنبال دارد.

هزینه‌ها و وظیفه دولت 

استفاده از تجهیزات پیشرفته و مصالح دوستدار محیط‌زیست مستلزم صرف وسواس و دقت افزون‌تر در طراحی و هزینه‌های اولیه بیشتر است. بالازاده در توجیه این مسئله می‌گوید: «این نوع ساختمان‌سازی قطعا هزینه اولیه بیشتری خواهد داشت ولی اگر به درستی آن را آنالیز و تجزیه و تحلیل کنیم می‌بینیم که در درازمدت کاملا قابل توجیه است و کیفیتی که از اینگونه ساختمان‌سازی به‌دست می‌آید، هم به نفع خودمان و هم به نفع شهرمان است. ما سال‌هاست که موضوع کیفیت سکونت را فدای مسائل اقتصادی کرده‌ایم و به سلامتی خود و عزیزانمان ضربه زده‌ایم. هزینه‌های سنگین درمانی، کمترین بهایی است که در ازای این بی‌توجهی می‌پردازیم». هم‌اکنون شرکت‌ها و دفاتر مهندسی‌ای در کشورمان وجود دارند که تلاش می‌کنند با درنظر گرفتن شاخصه‌های محیط‌زیستی حتی در پروژه‌های کوچک و متداول شهری در این راه گام‌های مؤثری بردارند. بدیهی است که دولت می‌تواند با اختصاص یارانه‌‌ها و کمک‌های ویژه به سازندگان پروژه‌های موافق و دوستدار محیط‌زیست، همگان را به استفاده و رعایت استانداردهای زیست‌محیطی تشویق کند.

ساختمان‌هایی برای آینده

بی شک فرصت زیادی برای جبران آسیب‌های جدی وارد شده به محیط زندگی‌مان باقی نمانده است. هر روز با افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی، هوای آلوده‌تری به‌وجود آمده و زندگی در شهرهای بزرگ سخت و سخت‌تر شده است. ساختمان‌های آینده باید بتوانند آسایش، بهره‌وری و سلامت زندگی مردمان را تضمین کنند و دوام و کیفیت و قابلیت نگهداری مناسب و لازم را برای صاحبانشان به همراه داشته باشند. در این ساختمان‌ها باید از مصالح قابل برگشت به محیط و تاحد‌امکان از امکانات بومی استفاده شود؛ به‌عنوان مثال معماری سنتی ایران دارای مؤلفه‌های فراوانی در شیوه‌های مختلف استفاده از باد است. به بیان دیگر بهره‌برداری از حرکت هوا و ایجاد نسیم، عمده‌ترین و رایج‌ترین نوع کاربرد انرژی‌های بی‌زیان در معماری سنتی ما بوده است. به این ترتیب می‌توان با بررسی دقیق‌تر ویژگی‌های برجسته معماری گذشته و استفاده آگاهانه از دستاوردهای جدید در حوزه معماری، بستر مطلوب برای دستیابی به ساختمان‌سازی مناسب‌تر را فراهم کرد. رعایت مسائل مربوط به محیط‌زیست، هزینه‌های جاری در زندگی را کاهش و راهکارهای خلاقانه را به‌منظور توسعه پایدار و استفاده بهینه از انرژی‌های پاک پیش روی مصرف‌کنندگان قرار می‌دهد. در این سیستم تعهد نسبت به حفظ و مراقبت از محیط‌زیست افزایش یافته و بین انواع سودهای محیط‌زیستی، اجتماعی و فردی انسان‌ها تعادل برقرار می‌شود.