عزاداری در سایه سلامت

مصطفی سلیمانی ـ کارشناس ارشد فلسفه

این روزها و در آستانه‌ ماه‌محرم، به‌دلیل افزایش آمار مبتلایان به ویروس کرونا، دغدغه بسیاری از مذهبی‌­ها و متدینین، چگونگی برگزاری مراسم عزاداری أبا­عبدالله(ع) است. این دغدغه‌ها تاکنون واکنش­‌های مختلفی را از سوی مخالفین و موافقین برگزاری مراسم عزاداری أبا­عبدالله(ع) برانگیخته است. در این میان، آنچه مسلم است، نظر فعالان حوزه سلامت درباره چگونگی اجرای مراسم عزاداری است؛ نظریه‌ای که مقام‌معظم‌رهبری نیز بر اجرای آن تأکید کرده‌اند.


تعطیلی تجمعات یعنی تعطیلی شریعت؟
متدینین و متشرعین به برگزاری مراسم عزاداری اصرار و تأکید دارند. آنها برآورده شدن آرزوی معاندین اسلام و نیز تعطیلی شریعت را به‌عنوان پیامدهای منفی برگزار نشدن ‌مراسم عزاداری ‌ماه‌محرم عنوان می‌کنند. این در حالی است که در هفته‌های اخیر، شیوع و میزان مرگ‌و‌میر در اثر ویروس کرونا به بیشترین حد خود در 6ماه گذشته رسیده است؛ آماری که به‌شدت جای تأمل و نگرانی دارد. آشکار است که با توجه به وضعیتی که کشور اکنون به آن دچار است و در شرایطی که بسیاری از شهرهای ایران در وضعیت قرمز قرارگرفته‌اند، اقدام به برگزاری مراسم می‌تواند بسیار خطرآفرین باشد. رهبر‌معظم انقلاب‌اسلامی معیار در برگزاری عزاداری‌های محرم را ضوابط کارشناسان بهداشتی و ستاد ملی مقابله با کرونا بیان کردند و فرمودند، هرچه آنها لازم بدانند، باید مراعات شود. در عزاداری‌ها معیار آن چیزی است که ستاد ملی کرونا اعلام می‌کند. بنده هر چه آنها لازم بدانند مراعات خواهم کرد. توصیه و تأکید من به همه عزاداران، هیئت‌ها، منبری‌ها و مداحان نیز این است که ضوابط ستاد ملی کرونا باید رعایت شود؛ چرا که اگر همین مقدار مراقبت و کنترل هم سست شود، فاجعه‌ای بزرگ پدید خواهد آمد.

حقیقت، ورای اخلاق نیست
دلایل اعتقادی (نظری)، عملی و تاریخی، از جمله دلایلی هستند که موافقین برگزاری مراسم، برای اثبات صحت گفته‌های خودشان برمی‌شمرند. اینکه عزاداری، تجلی علاقه و باور به امامت است، زیرمجموعه تولی و تبری است و از این رو، حتی مهم‌تر از حفظ جان است، از دلایلی است که موافقین برگزاری مراسم، برای وجوب برگزاری عزاداری، آن هم در هر شرایطی، به آنها اشاره می‌کنند. اما با همه این تفاسیر، باید با دید عقلایی و خارج از هرگونه تعصب، توجه کرد که حقیقت چیست. مسلما آنچه نباید از نظر دور داشت این است که حقیقت نباید چیزی ورای اخلاق باشد. برکسی پوشیده نیست که روضه ابا‌عبدالله(ع) یکی از سنت‌های دیرینه شرعی و ملی ماست. مردم کشور ما سال‌هاست به مفاهیم و ارزش‌هایی که در این دوره کوتاه 10روزه و در قالب مجالس عزاداری ارائه می‌شود به چشم یک کلاس درس فشرده معرفتی نگاه می‌کنند. بسیاری از این مجالس، بستر ظهور اندیشه‌های روح‌افزا و جان‌پرور هستند. از این رو، این تجمعات و مراسم جزو جدانشدنی اعتقادات مردم‌اند و به اعتباری، اعتقاد عموم مردم بر این است که آن‌چه از دین به ما رسیده، همه در سایه مجالس اباعبدالله(ع) و نهضت او بوده است. عزت و حرمتی که شیعیان برای ‌ماه‌محرم و عزاداری عمومی برای ابا عبدالله(ع) قائلند بسیار بالاست، به قدری که بسیاری، روضه را از اقرب اقربات می‌دانند و آن را از کوتاه‌ترین راه‌ها برای نزدیکی به خدای متعال برمی‌شمارند. اما آیا با این همه، برگزاری چنین تجمعات عمومی‌ عظیمی، در شرایط کنونی واجب است؟ به این معنا که حتی «به خطر انداختن جان خود و سایرین»، در مرتبه بعد از آن قرار بگیرد؟ شاید مرور کوتاهی بر چند حکم شرعی قابل‌تعمیم به مورد کنونی، بتواند در این زمینه کمک‌کننده و راهگشا باشد. مواردی مانند انجام  یا ترک اموری که مقدمه حفظ نفس است، شکستن نماز واجب برای حفظ مال یا جلوگیری از ضرر بدنی، تقیه به‌منظور ترس از جان یا آبروی خود یا بستگان، حق‌الناس به‌معنای حقوق مردم بر ذمه انسان و رعایت جان و مال آنان و نیز ترک وضو و یا روزه اگر برای بدن ضرر داشته باشند از این جمله است.

افزایش معرفت در حسینیه‌های خانگی
واضح است که روضه از روزه ‌ماه مبارک رمضان واجب‌تر نیست. وقتی ما می‌توانیم روزه را درصورت احتمال وجود ضرر برای بدن ترک کنیم، به طریق اولی می‌توانیم برگزاری مراسم عزاداری برای اباعبدالله(ع) را، درصورت وجود خوف از آسیب مالی یا جانی و یا آبرویی ترک کنیم. به شکل کلی، با توجه به فتاوای ذکر شده، به‌نظر می‌رسد که هر گاه احکام دین در تعارض با سلامتی انسان یا جان، مال و عِرض و آبروی او قرار‌بگیرند، باید تعطیل شوند؛ اما علاوه بر همه اینها، باید درنظر گرفت که هیچ الزامی هم برای برگزاری مناسک دینی به شکل سنتی آنها وجود ندارد و می‌توان با توجه به شرایط کنونی، رویه هوشمندانه‌تری را برای تعطیل نشدن این مناسک در پیش‌گرفت. در حقیقت، می‌توان با توجه به فضاهای موجود و در دسترس، سبک دیگری را برای برگزاری ‌مراسم مذهبی برگزید؛ سبکی که از یک طرف در تقابل با تخصص و علم و دانش متخصصین نباشد و از طرف دیگر، بتواند معارف و برکات سنت‌های معمول را نیز تا حد قابل‌قبولی احیا کند. به‌عنوان مثال، می‌توان در برگزاری ‌مراسم عزاداری‌ماه‌محرم در روزهای کرونا زده فعلی، هر خانه را تبدیل به یک حسینیه و عزاداری را در جمع اعضای خانواده و در کمال سلامت و خلوص نیت برگزار کرد. استفاده از برنامه‌های شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی که در این ایام برنامه‌های مناسبتی خاص خود را پخش می‌کنند، می‌تواند به افزایش معرفت در حسینیه‌های خانگی کمک شایانی کند.

اجرای مناسک دینی با روش‌های جدید 
در زمانی که گردهمایی‌ها تهدید جانی محسوب می‌شوند، بدیهی است بسیاری از مناسک دین تحت‌تأثیر قرار‌می‌گیرند. به‌عنوان نمونه برگزاری نمازهای جماعت، حج واجب، دعاها و اعمال دسته‌جمعی، شرکت در مراسم تشییع جنازه، دفن میت و حتی زیارت اماکن مقدس و مذهبی به تعطیلی کشیده شده یا محدود‌شده‌اند. صد‌البته می‌توان تلاش کرد که تا جای ممکن، این مناسک را در کیفیت و قالب دیگری، و بدون آن‌که به‌طور کلی از میان بروند برگزار کرد. همه ما نمونه نزدیک و در دسترس این کیفیت از برگزاری مراسم را در ایام‌ ماه مبارک رمضان شاهد بوده‌ایم. برگزاری آنلاین جلسات شب‌های قدر نمونه موفق این تجربه‌ها هستند و پیش از این، بسیاری از مصیبت‌دیدگان در چند‌ماهه اخیر، به‌دلیل محدودیت‌های اعمال شده درخصوص برگزاری مراسم تدفین و تشییع و ختم عزیزانشان، مناسک را در قالب دیگری به غیر از قالب‌های رایج، به‌صورت آنلاین و با تشکیل گروه عزاداری در فضای مجازی انجام داده‌اند.

دستورالعمل‌های پزشکی اولویت است 
بر اساس نظرات کارشناسان حوزه پزشکی، برگزاری مراسم و به‌عبارتی «اصل تجمع»، مخالف با پروتکل‌ها و دستورالعمل‌های بهداشتی است؛ رعایت مسائل فاصله‌گذاری در دسته‌های عزاداری و جمعیت تماشاکنندگان، آن هم با کیفیتی که می‌دانیم میسر نیست؛ برگزاری تجمع در فضای بسته نیز عملا ممکن نیست و به این ترتیب، هرگونه اقدام برای برگزاری مراسم، به نوعی به خطر انداختن جان افراد و اقدامی در جهت شیوع بیماری در جامعه است. نمی‌شود بیهوده ادعا کرد مراسم‌ها و تجمعات را می‌توان با رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی برگزار کرد. به هر صورت و با احتمال بسیار اندک هم، این امکان وجود دارد که در این گردهمایی‌ها، حتی یک نفر نیز مبتلا به بیماری شده و جانش به خطر بیفتد. بدیهی است حق نداریم در هیچ حالتی جان هیچ انسانی را به خطر بیندازیم؛ چرا که این اقدام هم مخالف با اصول شرع مقدس اسلام و هم برخلاف فتاوای مراجع عظام تقلید است. در شرایطی که هیچ‌گونه تضمینی برای حفظ جان عزاداران حسینی وجود ندارد، چرا باید بر تشکیل این تجمعات اصرار کرد؟ به راحتی می‌توان یقین حاصل کرد که اخلاق، که به ظریف‌ترین نکات در تعاملات انسان -حتی در ارتباط با طبیعت و اجسام بی‌جان‌- هم پرداخته است، در مقابل تضییع حقوق دیگران ساکت نایستاده است. ما حق نداریم برای احیای یک امر مستحب (هر چند با فضیلت بسیار) مرتکب امر حرام قتل نفس شویم.

الگوگیری از مراسم ائمه(ع)
در واقع، ما باید ببینیم که هدف و مقصودمان از شرکت در جلسات مذهبی و دینی، همچون جلسات عزاداری ابا‌عبدالله(ع) چیست؟ آیا جز این است که می‌خواهیم به این وسیله با خلقیات، رفتار و مشی و مرام اهل‌بیت(ع) آشنا شویم؟ آیا هدف ما از اصرار بر شرکت در چنین مجالسی، چیزی جز هم‌رنگ شدن و شبیه شدن به معصومین(ع) است؟ به‌نظر می‌رسد که مسئله بسیار روشن‌تر و ساده‌تر از این است که بخواهد به یک چالش، دغدغه و محل نزاع در فضای فرهنگی تبدیل شود. نهایت آنچه یک فرد از شرکت در مراسم مذهبی می‌خواهد، نزدیک شدن به روح جاری در آن مراسم است. مراسم عزای ابا‌عبدالله(ع) وقتی ارزشمند است که فرد را به سمت مرام ابا‌عبدالله(ع) سوق بدهد؛ مرامی که چیزی جز مرام پیامبر مهربانی‌ها نیست. عصاره اخلاق را شاید بشود در این دو کلمه خلاصه کرد که «مرنج» و «مرنجان». گرچه غالبا این عبارات را برای مفاهیم تربیتی و معرفتی به‌کار می‌برند، اما وسعت این دو واژه به قدری زیاد است که می‌توانیم آنها را به حوزه آنچه این روزها به آن مبتلا هستیم هم وارد کنیم. ما به حکم اخلاق حق نداریم زمینه را برای رنجش جسمانی خودمان و دیگران فراهم کنیم. در واقع، آنچه ما در دوران کنونی، از برگزار نکردن مسئولانه گردهمایی‌ها به‌دست می‌آوریم، همان چیزی است که در سال‌های پیش از این، با برگزار کردن مجالس به‌دنبالش بوده‌ایم. گمشده ما اخلاق ابا‌عبدالله(ع) است که دستیابی به آن، گاه با برگزار کردن مجالس اتفاق می‌افتد و گاه با برگزار نکردن آن. در هر صورت، زیرِ پا نگذاشتن عمدی فهم، بینش صحیح را در زمانه‌های سردرگمی و آشوب به ارمغان خواهد آورد.

نزاع‌های غیرعقلانی، ضعف جامعه ماست
آیا ما می‌توانیم بی‌هیچ پشتوانه عقلی‌ و روایی، بگوییم که «امام حسین(ع) خودش نگه‌دار ماست»، با این‌که در قرآن کریم به روشنی آمده است که «وَلَا تُلْقُوا بِأَیدِیکمْ إِلَی التَّهْلُکةِ»؛ یعنی با دستان خود خویشتن را به مهلکه در نیفکنید؟ آیا با وجود هشدارهای پی ‌در‌پی جامعه پزشکان و پرستاران و با توجه به دلایل و مستندات عقلی و علمی، شرکت در این تجمعات و گردهمایی‌ها، اخلاقی، منطقی و عقلانی است؟ آیا «توصیه به رعایت کردن»، می‌تواند یقین کافی را برای ما به‌وجود بیاورد که اتفاقی نمی‌افتد؟ اگر قضیه این‌چنین است که همه افراد به محض توصیه شدن به انجام کاری، خود را به اجرای آن توصیه ملزم می‌کنند، پس چرا ما هنوز در جامعه‌مان به مشکلات فرهنگی و اخلاقی عدیده دچار هستیم؟ حقیقت غیرقابل‌انکار این است که «توصیه» به هیچ عنوان کافی نیست. در چنین مواردی حتی اجبار به انجام یک عمل هم حل‌کننده مشکل نخواهد بود؛ همان‌طور که جریمه‌های راهنمایی و رانندگی تاکنون نتوانسته است مانع تخلفات مردم در این زمینه شود. به هر حال، به‌نظر می‌رسد که معضل کنونی جامعه ما، بیشتر از هر چیزی، ضعف در حوزه اخلاق، به‌دلیل آلوده شدن در نزاع‌های غیرعقلانی باشد و نه هیچ‌چیز دیگر؛ وگرنه کاملا مشخص است که مکتب ابا‌عبدالله(ع) با اعمالی همچون به خطر انداختن جان خود و دیگران، به هیچ عنوان همسو نیست. وقتی ما نمی‌توانیم امنیت افراد را در یک عمل پرمخاطره تضمین کنیم، بی‌شک نباید آنها را به انجام آن عمل ترغیب و تشویق کنیم. مراسم عزاداری از لحاظ محتوا و کیفیت برگزاری، با بسیاری از مناسک مذهبی فرق دارد. در جلسات عزاداری، ازدحام، تداخل و تجمع، بسیار زیاد و طبیعتا غیرقابل‌کنترل است و غالبا این‌طور است که تهییج احساسات و عواطف مذهبی، امور را از حالت عادی خارج می‌کند. رعایت کامل امور بهداشتی و فاصله‌ اجتماعی در میان دسته‌های عزاداری، سینه‌زنی و نوحه‌خوانی، یک چالش بزرگ و تقریبا یک امر نشدنی است. ما به حکم عقل مجاز نیستیم که خودمان و دیگران را در چنین مهلکه گریزناپذیری بیندازیم. رعایت احتیاط در چنین شرایطی، برگزار نکردن مراسم است. وقتی «هر کس نفسی را بدون ارتکاب قتل و یا بی‌آنکه فساد و فتنه‌ای در زمین کرده، بکشد مثل آن است که همه مردم را کشته است»، پس نمی‌توان به راحتی دستوری را صادر کرد که حتی با حساب ضعیف احتمالات، جان یک نفر هم در اثنای اجرای آن به خطر بیفتد. سوگواری‌ها را بعد از بازگشت شرایط به حالت عادی می‌توان دوباره اعاده کرد، اما بی‌شک، خلأ وجودی افرادی که در این بین از میان می‌روند را هرگز نمی‌توان جبران کرد.


مکث
عزاداری‌های محرم با پروتکل بهداشتی برگزار می‌شود

حجت‌الاسلام والمسلمین ابراهیم اکبری
 مدیر مرکز خدمات حوزه علمیه استان تهران


در روایت‌های مختلف آمده است که کل یوم عاشورا و کل یوم کربلا. هر جای کره خاکی که انسان‌ها حضور دارند، آنها باید عزادار امام‌حسین(ع) باشند. عزاداری برای سیدالشهدا شاید از اهم شعائر دینی شیعیان است که لازم است به ‌عنوان شعاری همگانی در کوچه‌ها،خیابان‌ها، محافل و معابر عمومی بیان شده، ترویج شود و هیئت‌ها و دسته‌جات عزاداری به نشانه عرض تسلیت به خاندان اهل‌بیت به حرکت درآیند. خوشبختانه همه ساله این اقدام به شکل باشکوهی برگزار و هر ساله شکوه و معرفت آن بیش از سال قبل می‌شود. تاکنون و با وجود همه تلاش‌های انجام شده از سوی دشمن و هجمه ضد‌دینی سنگینی که به این آیین و مراسم مذهبی وارد شده است، کسی نتوانسته عاشورا و محرم و نهضت امام‌حسین(ع) و فرهنگ حسینی را کمرنگ کند. اما امسال، شیوع بیماری کرونا مردم را با مشکلات زیادی روبه‌رو کرده و تجمعات را تحت‌الشعاع خود قرار داده است. همانطور که رهبر معظم انقلاب نیز اشاره فرمودند، بیماری کرونا با وجود حجم بسیار کوچک آن، بسیار خطرناک است و تمام دنیا را درگیر خود کرده است. باید اقرار کنیم بشر در برابر این بیمار عاجز مانده است و از این‌رو توصیه به کاهش تجمعات شده است اما محرم و دسته‌های عزاداری آن بدون تجمع عاشقان اهل‌بیت شدنی نیست. در چنین شرایطی چه باید کرد؟ تنها در استان تهران بیش از 3هزار مسجد و امام‌جماعت داریم. تکایا و هیئت‌ها و روضه‌های خانگی بسیاری داریم و از این رو باید چه اقداماتی انجام شود تا هم تجمعات برقرار باشد، هم شعائر حسینی باشد و هم سلامت مردم به خطر نیفتد؟ در شعار دینی تأکید شده است که هم حفظ دین و هم حفظ سلامت واجب است و هر دو را باید به شکل همزمان مورد‌توجه قرار‌داد و یکی را نباید قربانی دیگری کرد. بنابراین اگر بخواهیم تمام تجمعات دینی را لغو و تعطیل کنیم، این کار شدنی نیست. معتقدم، اجتماعات باید برقرار باشد اما با شیوه‌نامه‌های بهداشتی و رعایت دقیق آن از سوی تک‌تک شرکت‌کنندگان در مراسم‌  عزاداری. اگر پروتکل‌ها درست و اصولی توسط بانیان هیئت‌ها و ائمه‌جماعات و البته مردم رعایت شود امکان برگزاری مراسم فراهم خواهد بود و امسال از محرم و عزاداری‌های آن محروم نخواهیم شد. بنابراین، برگزاری مراسم ماه‌محرم در گرو رعایت پروتکل‌های بهداشتی است که از سوی وزارت بهداشت ابلاغ شده و به همه تکایا، حسینیه‌ها و هیئت‌های مذهبی تأکید شده است که این پروتکل‌ها را باید به دقت اجرا کنند تا هیچ‌یک از عزاداران در این مراسم دچار مشکل نشوند.