بازیگران و کارگردان مجلس مؤسسان

مجلس مؤسسان از درون توصیه‌نامه مجلس شورای ملی در خلع سلطنت قاجار در آذرماه 1304 بیرون آمد. مجلس مؤسسان در شرایطی تشکیل شد که اساسا موضوع اصلی آن یعنی به شاهی رسیدن رضاخان پیش از مجلس انجام شده بود و کل ماجرا بیشتر به یک رای‌گیری از پیش تعیین شده می‌ماند. قبل از این رای‌گیری در مجلس شورای ملی بحث‌هایی نه چندان جدی شده بود که نشان می‌داد که نمایندگان از پیش تصمیم خود را گرفته‌اند یا اینکه مرعوب و تطمیع شده‌اند. 
شرح متن قانون خلع ید احمد شاه و انقراض سلطنت به این صورت توسط تدین کارگردان اصلی این ماجرا قرائت شد: «نظر به اینکه عدم‌رضایت از سلطنت قاجار و شکایاتی که از این خانواده می‌شود به درجه‌ای رسیده که مملکت را به مخاطره می‌کشاند، نظر به اینکه حفظ مصالح عالی مملکت مهم‌ترین منظور و نخستین وظیفه مجلس شورای ملی است و هرچه زودتر به بحران فعلی خاتمه باید داد. امضا‌کنندگان با قید دو فوریت پیشنهاد می‌کنیم مجلس شورای ملی تصمیم ذیل را اتخاذ نمایند: ماده‌واحده- مجلس شورای ملی به نام سعادت ملت انقراض سلطنت قاجاریه را اعلام نموده و حکومت موقتی را در حدود قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکتی به شخص آقا رضاخان پهلوی واگذار می‌نمایند تعیین تکلیف حکومت قطعی موکول به‌نظر مجلس مؤسسان است که برای تغییر مواد ۳۶٬۳۷، ۳۸ و ۴۰ متمم قانون اساسی تشکیل می‌شود.» پس از سخنرانی موافقان و مخالفان، تنها چهار تن علناً با طرح به ضدیت برخاستند و بقیه رضاخان را ستودند. هیچ‌یک از نمایندگان، هیچ کلمه‌ای برای دفاع از قاجار و حمایت از احمد شاه نگفتند. سیدحسن تقی‌زاده، حسین علاء، محمد مصدق و آخرین سخنران یحیی دولت‌آبادی چهار نماینده مخالف بودند که پس از سخنرانی مجلس را ترک کردند و در رای‌گیری شرکت نکردند. از این بین، تقی‌زاده و دولت‌آبادی بر این اعتقاد بودند که طرح شتاب‌زده تهیه شده و این روش درست نیست؛ علاء بیان کرد که این اقدام اساساً خلاف قانون است و مجلس صلاحیت این‌کار را ندارد؛ و مصدق در استدلالی پیچیده که به آن جداً اعتقاد داشت گفت که رضاخان در مقام نخست‌وزیری و فرماندهی کل قوا توانسته‌است خدمات ارزنده‌ای به مملکت کند و نگهداری او در این سمت‌ها بسیار سودمندتر است زیرا اگر شاه شود طبق قانون اساسی دیگر توانایی اجرایی نخواهد داشت و کشور از نخست‌وزیری چون او محروم خواهد شد!
در مجلس مؤسسان البته چهره‌های معروف بعدی مثل ابوالقاسم کاشانی که به نمایندگی از علمای تهران در مجلس مؤسسان شرکت کرده بود، رأی مثبت خود را به پادشاهی رضاشاه اعلام کردند. یکی دیگر از چهره‌هایی که در مجلس مؤسسان حضور داشت شیخ ضیاءالدین نوری فرزند شیخ قضل‌الله نوری مجتهد مخالف مشروطه که به دار شد، بود که از دوستان و نزدیکان علی اکبر داور در عدلیه بود. وی نیز به سلطنت رضاشاه رأی مثبت داد. شیخ ضیاءالدین البته عموی نورالدین کیانوری آخرین دبیراول حزب توده ایران هم است. بدین‌ترتیب مجلس شورای ملی و مجلس مؤسسان یکی احمد شاه را از سلطنت خلع کرد و دیگری رضاشاه را به سلطنت رسانید. شاه جدید در فروردین 1305رسما تاج‌گذاری کرد.