تالار آینه؛ یادگار بانوی قجری

الناز عباسیان 

خانه‌های قدیمی و معماری بومی بخشی از حافظه تاریخی یک شهر به شمار می‌روند که امروزه یادگارهای آن جزو میراث فرهنگی ما و حتی آیندگان سرزمین‌مان است. شهر تهران از خانه‌های اینچنینی غنی است و خانه‌های قدیمی آن زبانزدند. یکی از خانه‌های تاریخی و زیبای این شهر، خانه‌موزه بازار یا عمارت سلطان بیگم است. اگر از اهالی شهر تهران هستید یا قصد سفر به این شهر را دارید، پیشنهاد می‌کنیم، بازدید از این خانه‌موزه را از دست ندهید. خانه‌ای در دل محله عودلاجان که هم‌اکنون به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری تهران تبدیل شده است. قدمت این بنا به اواخر دوره قاجار بر می‌گردد که با گذشت سال‌ها از زمان ساختش، هنوز هم زیبا دیده می‌شود. این خانه بسیار هنرمندانه طراحی و ساخته شده و در واقع زیبایی و نحوه خاص معماری این بنا، ویژگی منحصربه‌فرد آن است. در گردشگری این هفته سری به این خانه تاریخی، تالار زیبا و کتابخانه مجهزش زده‌ایم. علاوه بر این گزارش مکتوب شما می‌توانید سری به سایت ما بزنید و با یک کلیک روی دکمه نمایش تصاویری از گوشه و کنار این خانه تاریخی را تماشا کنید و لذت ببرید. همچنین می‌توانید کیوآرکد کنار صفحه را با تلفن همراه خود اسکن و این بازدید مجازی را شروع کنید. با ما همراه باشید تا شما را با دیدنی‌های منحصربه فرد این خانه بیشتر آشنا کنیم.

یادگار خواهرزن احمدشاه قاجار
در مسیر کشف خانه‌ها و عمارت‌های تاریخی، رسیدیم به خانه‌ای زیبا که باید خودتان آن را از نزدیک ببینید و غرق در زیبایی و عطر و بوی قدیمی آن شوید. خانه‌ای با قدمت قریب به ۱۵۰سال! خانه‌ای بازسازی شده اما با تالار آیینه‌ای دست‌نخورده و قدیمی که احتمالا شاه‌نشین و تالار اصلی خانه بوده است. خانه سلطان بیگم، در طول سال‌ها دست به‌دست چرخیده است. اما خوب است بدانید این بنای 700مترمربعی در گذشته متعلق به یک بانوی قجری به نام سلطان بیگم شجاعی بود. او خواهر همسر احمدشاه قاجار و همسر محمدرضا شجاع‌الممالک تفنگدارباشی بود. البته این بنا در میان مردم منسوب به عمه ناصرالدین‌شاه است، ولی در این مورد سندی در دست نیست. سلطان بیگم این عمارت را در سال۱۳۱۲ به فرزندش تقی شجاعی واگذار کرد. تقی هم بعدها به شخصی به نام نیرنما فروخت. براین اساس خانواده نیرنما تغییراتی را در ملک به‌ وجود آورده‌اند، اما تالار آینه و حوضخانه را به ‌دلیل وجود آثار تاریخی بدون کوچک‌ترین تغییری حفظ کرده‌اند. این خانواده حدود نیم قرن در این خانه زندگی کردند و پس از این دوران در سال1376 شهرداری تهران این خانه را از آنها خرید و عمارت را جز تالار آیینه بازسازی کرد. این خانه با عناوینی مانند خانه‌محله یا خانه کارآفرینی فعالیت می‌کرد تااینکه در سال1388 این عمارت تاریخی به سازمان فرهنگی و هنری شهرداری واگذار شد. درهای این خانه قاجاری پس از مرمت و بازسازی تالار آیینه و حوضخانه، در سال1396 به روی گردشگران باز شد.


خانه‌ای در دل محله عودلاجان 
این موزه در منطقه 12 تهران قرار دارد. می‌توان گفت هم‌اکنون، تهران دوره قاجار به همین منطقه ختم شده است. با گذشتن از کنار بناهای مخروبه و قدیمی، متوجه می‌شویم که این منطقه قدمت زیادی دارد. برای رسیدن به خانه‌موزه بازار یا همان عمارت سلطان بیگم باید خود را به محله قدیمی عودلاجان، میدان امام‌خمینی(ره) ابتدای خیابان امیرکبیر برسانیم. از درب ورودی کوچک وارد این خانه قدیمی می‌شویم. از پله‌ها که پایین می‌رویم حیاطی نسبتا دلباز، حوضی در وسط با نیمکت‌هایی برای استراحت و تعمق در گذشته تا حال، ما را فرا می‌خواند! برای ما که روز و شب‌مان را در خانه‌های آپارتمانی سر می‌کنیم، نشستن در چنین فضایی بسیار دلنواز است. بسیاری از ما چنین حوض و حیاطی را فقط در سریال‌ها آن هم از قاب شیشه‌ای تلویزیون تماشا کرده‌ایم. وقتی به عمارت از داخل خیاط نگاه می‌کنیم اتاق‌های بالا با پنجره‌های چوبی هم جلوه خاص خودشان را دارند. قدم‌ زدن در فضای قدیمی و سنتی این خانه و کوچه‌باغ‌های اطراف آن، حسی بی‌نهایت لذتبخش دارد. حتما از جای‌جای این خانه‌موزه و اطراف آن دیدن کنید. می‌توانید از هر قسمت که مایل باشید، عکس بگیرید. ثبت این تصاویر زیبا به‌ویژه در فصل بهار و تابستان که حیاط سرسبزتری دارد، خاطره‌ای به یاد ماندنی برایتان خواهد گذاشت.



کتابخانه مشهور دنیا 
مهم‌ترین بخش دیگر این خانه کتابخانه‌اش است که حدود ۶۰۰۰ جلد کتاب با تأکید بر کتب موزه و بازار دارد. این مرکز نه‌تنها به واسطه وجود هزاران جلد کتاب متنوع آن بلکه به‌دلیل قرار گرفتن کتابخانه داخل یک بنای تاریخی و همجوار آن با تالار آیینه توسط فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری IFLA در فهرست هزار و یک کتابخانه دیدنی از نظر یونسکو معرفی شده است. این کتابخانه با وجود آنکه در سال۲۰۱۴ به‌ عنوان یکی از ۱۰۰۱ کتابخانه مشهور دنیا ثبت و معرفی شد است اما متأسفانه اطلاع‌رسانی زیادی در این زمینه صورت نگرفته است. جالب است بدانید یونسکو در هر کشوری تنها 2 کتابخانه را در فهرست مؤسسات کتابداری یونسکو قرار می‌دهد. در کشور ما کتابخانه این موزه و کتابخانه متعلق به آستان قدس رضوی در این فهرست ثبت شده‌اند.


  خانه‌ای با صاحبان بزرگ‌نام
در واقع تنها حوضخانه و تالار آینه، نشان‌دهنده بخش‌ تاریخی خانه هستند. البته این نگهداری دقیق نیز توسط آقای نیرنما انجام شده است. بر اساس گفته‌های فرزندان ایشان، هیچ‌کس حق ورود به این تالار را نداشته است. به همین دلیل، این بخش از خانه، بسیار سالم باقی مانده است. جالب است بدانید که طی سال‌های 46-48، خانواده استاد شهرام‌ناظری در این خانه سکونت داشته‌اند. ایشان در آن سال‌ها سرباز بوده‌اند. به‌دلیل علاقه‌ای که آقای نیرنما به استاد و صدایش داشتند، یک ساز قدیمی به او هدیه می‌دهند.






  عکس‌هایی از طهران قدیم
گرچه سردر این خانه تاریخی را با عنوان «خانه‌موزه بازار» ثبت کرده‌اند اما امروز از این خانه استفاده فرهنگی هم می‌شود. سازمان فرهنگی و هنری متناسب با این فضا کلاس‌هایی را برگزار کرده و کتابخانه هم برای عموم قابل استفاده است. در زیرزمین آن نمایشگاه عکاسی از قدمت محله و خانه روی دیوار‌ها برپاست. شما می‌توانید بعد دیدن تالار آیینه سری هم به این نمایشگاه عکس زده و عکس‌هایی قدیمی از تهران و محله پامنار تماشا کنید.















  اتاق بادگیرها 
ویژگی‌های عمارت سلطان بیگم تمامی ندارد، علاوه بر دیدن تالار آینه این امکان را خواهید داشت که سری هم به اتاق بادگیر این بنا بزنید که در 2 سمت تالار آینه وجود دارند، بادگیر‌های این ساختمان در بالای تالار آینه، واقع در مرکز ساختمان غربی قرار گرفته است که امروزه بسته و غیرقابل استفاده‌اند. ناگفته نماند همین بادگیر، نشان‌دهنده وضعیت مالی بسیار خوب صاحبخانه بوده است.









  حوضخانه بدون حوض
مثل اغلب خانه‌های قدیمی، اینجا یک زیرزمین بزرگ دارد که داخلش حوضخانه قرار دارد که در فصل تابستان فضا را خنک می‌کند. در زیرزمین آن از کاشی‌کاری و کاشی معرق استفاده شده‌ است. می‌توان گفت که حوضخانه این عمارت هم کمتر تغییر کرده است، با وجود این هنوز هم به همان شکل، اما بدون حوض هست. وجود این حوضخانه بدون حوض به‌ خاطر کاشی‌کاری و نوع معماری‌اش هنوز هم برای بازدیدکنندگان جذاب است.






  مقصد گردشگران تهرانی
خانه‌موزه بازار با حمایت ستاد گردشگری شهرداری تهران به ‌عنوان یکی از مقصدهای تهرانگردی معرفی شده است اما هم‌اکنون این مرکز علاوه بر بازدید توریست‌ها و شهروندان، در زمینه اجرای برنامه‌های فرهنگی و هنری، تشکیل کانون‌ها، برگزاری نمایشگاه‌ها و ورکشاپ‌های تخصصی فعالیت دارد. البته به ‌خاطر محدویت‌های ناشی از شیوع ویروس کرونا بهتر است قبل از رفتن به این خانه‌موزه با دفتر موزه تماس بگیرید و از باز بودن آن مطمئن شوید. امیدواریم به این خانه‌ی پر نقش و نگار سری بزنید و اوقات خوبی را بگذرانید.





معماری خانه‌موزه بازار
این بنا در 2 طبقه و یک زیرزمین و با مساحت تقریبی بین 600تا 700مترمربع به سبک قاجاری ساخته شده است. به‌طور مثال همه‌‌چیز کاملا قرینه طراحی و ساخته شده است. بادگیری قدیمی نیز در این خانه دیده می‌شود. حوضخانه و تالار آیینه سمت راست خانه و کتابخانه سمت چپ قرار دارد. یک نمایشگاه عکس نیز روبه‌روی ورودی عمارت قرار دارد. حوضی زیبا وسط حیاط باصفای خانه دیده می‌شود. حوضخانه عمارت در بخش پایینی تالار آینه قرار دارد. این قسمت از خانه به‌خاطر وجود بادگیرها بسیار خنک و دلپذیر است. در طبقه بالایی این حوضخانه، تالار آیینه قرار دارد. به لحاظ معماری این بنا دارای پلانی U‌شکل است که ورودی آن در ضلع شرقی قرار داشته و در 3 ضلع دیگر ساختمان‌هایی حول یک حیاط مرکزی شکل گرفته‌اند. حیاط ساختمان مانند گودال باغچه‌ای در ترازی پایین‌تر از سطح کوچه قرار گرفته و دسترسی به آن از طریق ۱۳ پله میسر می‌شود. در مقابل پله‌ها و در میان حیاط نیز حوض مستطیل‌شکل کوچکی قرار دارد. در 3 سمت حیاط ساختمان‌هایی با نمای آجری و پنجره‌های چوبی قرار گرفته‌اند. بادگیرهایی که پیش‌تر به آن اشاره کردیم در بالای تالار آینه، واقع در مرکز ساختمان غربی قرار گرفته است. اتاق‌های ورودی بادگیر نیز در 2 سمت تالار آینه قرار دارند. اما از همه زیباتر اتاق سمت راست است که شاهکاری در معماری دوره قاجاری محسوب می‌شود. تالاری با قدمت بیش از ۱۵۰سال و خاطراتی از 3 نسل و یا بیشتر. نمای آجری خانه، حوض وسط حیاط، آیینه‌کاری‌ها، طرح‌های مقرنس، شیشه‌های رنگی و نقاشی‌های پشت شیشه این خانه از آدم دلبری می‌کنند. با توجه به اینکه ساختمان در دوره‌های مختلف مورد استفاده افراد گوناگون قرار گرفته شده است، تغییرات داخلی زیادی به ساختمان تحمیل شده که شناخت سبک و سیاق طرح اولیه را دچار ابهام می‌کند. تنها تزیینات با ارزش و تاریخی را در تالار آینه، می‌توان یافت. آینه‌کاری‌های زیبا به اشکال قطاربندی و مقرنس به همراه نقاشی‌های گیاهی و غربی روی گچ و آینه، همچنین پوشش سقف به‌صورت قاب‌بندی‌های چوبی نقاشی شده و درهای چوبی منقش به طرح‌های گیاهی که نشانگر ذوق و سلیقه هنر و معماری آن زمان بوده در تالار آینه به چشم می‌خورد. گفته می‌شود این تالار با توجه به تالار آینه کاخ گلستان طراحی و ساخته شده است. در ادامه همراه باشید تا با جزئیات بیشتر این تالار آشنا شویم.





تالار آیینه با سقف شگفت‌انگیز
همانطور که گفتیم جذابیت‌های خانه سلطان بیگم تنها به محوطه بیرونی عمارت خلاصه نمی‌شود. پس خودتان را برای تماشای یک سالن رؤیایی یا همان تالار آیینه آماده کنید. کافی‌است قدم به تالار آیینه‌کاری شده و پر زرق و برق بنا بگذارید و از دیدن زیبایی‌های این تالار شگفت‌زده شوید. اینجا می‌توانید نقش و نگارهایی رنگارنگ را به تماشا بنشینید که در ساختِ آن از طرح‌های بی‌نظیری استفاده کرده‌اند و نشان از ذوق استادکاران معمار این دیار در روزگاران گذشته دارد. قبل از ورود به این سالن پیشنهاد جالبی هم برایتان دارم و آن هم گرفتن عکس‌های سلفی و یادگاری در این سالن زیباست. پس ضمن اینکه چشمانتان را به تماشای یکی از زیباترین عمارت‌های آیینه‌ای دعوت می‌کنید، این صحنه‌های زیبا را هم ضبط کرده و بعدها هم با مرور تصاویرش لذت ببرید. این تالار به ‌عنوان قلب عمارت شناخته می‌شود. به ‌خاطر ارزش زیادی که این تالار دارد، بازدیدکنندگان باید قبل از ورود به آن کفش خود را دربیاورند. ازدحام جمعیت برای بازدید از این تالار خوب نیست. پس به ‌طور همزمان تنها 10نفر می‌توانند از تالار آیینه دیدن کنند. دورتادور تالار از هنرهای آیینه‌بری، مقرنس، نقاشی پشت شیشه، نقاشی روی سقف و... بهره برده و منظره بسیار چشم‌نوازی را ایجاد کرده‌ است. روی دیوارهای تالار آیینه فرشته‌هایی به سبک تزیینات معماری اروپایی دیده ‌می‌شود اما ظاهر این فرشته‌ها به زنان قاجاری شبیه‌ است. همچنین می‌توانید نقاشی‌های زیبایی را ببینید که در گوشه‌گوشه این اتاق روی گچ و آینه به زیبایی نقش بسته‌اند و تصویری از مناظر طبیعی را به همگان نشان می‌دهند. در کنار تمامی این ویژگی‌ها، از پوشش سقف این اتاق که به شکل قاب‌بندی‌های چوبی است، نمی‌توان غافل شد. این سقف چوبی با آینه‌کاری زیبا، شکل‌های مختلف هندسی، مقرنس، نقاشی‌های دلفریب روی گچ و آینه، روح انسان را جلا می‌دهد. بدین صورت که با دیدن سقف تالار آینه، طرح‌های شگفت‌انگیزی را مشاهده خواهید کرد که نشان‌دهنده هنر و سلیقه معماری در آن دوران است. درهایی آب‌طلا دیده و آینه‌هایی فرنگی که روی هزاران نفر را با هزاران احساسات نمایان کرده است. هیچ جای تالار نشانی از تهی بودن نیست. انواع نقاشی باغ‌های اروپایی به همراه گل و بوته‌های بومی نوازشگر چشم‌های هر بیننده‌ای است! پنجره‌هایی هم به زیبایی چهره در خورشید عالم‌تاب کشیده و نور را زیبا و رنگی مهمان تالار کرده است. به‌ گونه‌ای که تابش انوار طلایی خورشید نیز این درخشش و تلألو را دوچندان می‌کند. در و دیوار، کف و سقف این اتاق، همگی بسیار زیبا و چشم‌نواز هستند. با دیدن سقف تالار، می‌توانیم تصور کنیم که در گذشته چه فرشی کف این اتاق پهن بوده است. این تالار آنقدر زیباست که دوست دارید مدت زیادی در آن بمانید و از دیدن آن لذت ببرید.


نشانی موزه
خیابان امیرکبیر، نرسیده به میدان امام‌خمینی(ره)، خیابان ناظم‌الاطبای جنوبی، کوچه حشمتی، کوچه کمالی پلاک20
شماره تماس: 33920444-33112824


ساعات بازدید 
شنبه تا چهارشنبه ساعت ۹ صبح تا ۴عصر، پنجشنبه‌ها تا ۱۲ ظهر و جمعه‌ها تعطیل است. بازدید رایگان است. امکان عکاسی با دوربین و تلفن همراه هم فراهم است.


چطور به خانه‌موزه بازار برویم؟ 
اگر با مترو بروید، مشکل جای پارک نیز ندارید. می‌توانید سوار مترو شوید و در ایستگاه‌های ملت یا امام‌خمینی(ره) پیاده شوید. با کمی پیاده‌روی به خانه سلطان بیگم خواهید رسید. اگر می‌خواهید با اتوبوس به این مکان بروید، سوار اتوبوس شوید و در ایستگاه سعدی پایانه هاشم‌آباد-اتابک پیاده شوید. این ایستگاه تنها 250متر تا موزه فاصله دارد.