چرا باید تاب‌آور شویم؟

محمدحسن جلیل‌زاده جباری _ کارشناس شهری

«شهرهای جهان مدام در حال تغییر هستند و بحران‌های گوناگون و جدیدی که ایجاد می‌شوند، ‌مدیریتی دقیق و باتجربه می‌طلبند»؛ این جمله ابتدایی مقاله‌ای است که یک‌دهه پیش محققان دانشگاه نیویورک درباره اهمیت مدیریت بحران و تاب‌آوری در کلانشهرها با عنوان «بحران‌ها و شهرها» منتشر کردند. آنها در این مقاله علمی- پژوهشی اعلام کردند که بشر در دهه‌های پیش‌رو، بحران‌های نوظهوری را تجربه می‌کند که شاید هیچ‌گاه تصور نمی‌کرده چنین موضوعاتی پیش‌آید و با وسعتی عظیم دامنگیرش شود. محققان دانشگاه نیویورک در سال 2009هشدار دادند که باید جوامع بشری در لایه‌های مختلف موجود شهری (مدیران عالی، مدیران میانی و عملیاتی، شهروندان، افراد تحت آموزش و...) مسئله تاب‌آوری را مورد توجه قرار دهند وگرنه طی دهه‌های آینده با مشکلات بزرگی روبه‌رو می‌شوند که تصمیم‌گیری برای رفع آنها از یک‌طرف سخت خواهد بود و از طرف دیگر هر رفتاری می‌تواند منجر به نابودی بخش زیادی از سیستم و جامعه شود.
موضوع مدیریت بحران و تاب‌آوری شهری از این حیث اهمیت فراوان پیدا می‌کند که روزبه‌روز بر تعداد شهرنشین‌ها افزوده می‌شود. طبق اعلام سازمان ملل متحد تا سال 2050حدود 68درصد جمعیت جهان شهرنشین خواهند بود. همچنین برآورد می‌شود در آن سال، تنها ۲۷کشور وجود خواهند داشت که جمعیت شهری آنها، پایین‌تر از ۴۰درصد باشد.
این آمار و برآوردها نشان می‌دهد که وقوع بحران‌های مختلف، نفرات زیادی از ساکنان کره زمین را می‌تواند درگیر کند؛ چراکه اغلب بحران‌ها در شهرها شکل می‌گیرند و نمونه آن بیماری کووید-19است. برای ایران نیز جدیت توجه به مدیریت بحران و تاب‌آوری از آن حیث است که براساس آخرین سرشماری صورت گرفته، از مجموع جمعیت کشور؛ 71.5درصد در 1243نقطه شهری سکونت دارند. از سوی دیگرسکونت 36درصد از جمعیت شهری کشور در 8کلانشهر نیز از تمرکز جمعیتی حکایت می‌کند و جالب است که از میان آنها 4کلانشهر به‌طور مستقیم در معرض انواع حوادث طبیعی به‌ویژه زلزله هستند. بنابراین باید مسئله تاب‌آور کردن شهرها را جدی گرفت.
حال سؤال اینجاست که چطور می‌توان تاب‌آور شد؟ برای پاسخ باید ابتدا تاب‌آوری را معنا کرد؛ اگرچه هنوز تعریف دقیقی از آن ارائه نشده اما می‌توان گفت نظامـی تـاب آوراسـت کـه در زمـان وقـوع یـک تغییر و فشـار بطئـی یا آنـی بتوانـد دارای سـاختارها، فرایندهـا و هویتی باشـد که به یـک سـازماندهی جدیـد و بهتـر تغییـر شـکل داده و بـه حیـات خـود در سـطحی بهتر ادامـه دهد.
بر این اساس و برای تاب‌آورشدن باید الزامات مسئله را مهیا کرد. به‌عبارت دیگر باید ظرفیت‌های مقابله با تهدیدات مختلف ایجاد شود. به‌طور نمونه برای تاب‌آور بودن در برابر آتش‌سوزی و انفجار ساختمان‌های بزرگ ابتدا ضمن شناسایی ساختمان‌های ناایمن و رفع خطر از آنها، به مسائلی مانند اینکه اگر مالک، مالکان یا فردی از قوانین موجود کشور تخطی کرد، پیش از آنکه حادثه‌ای رخ دهد، در برابر او چه باید کرد، باید توجه کرد. یا اینکه حادثه‌ای اگر رخ داد، چه‌کسی مسئولیت و فرماندهی مستقیم را می‌تواند به‌دست بگیرد و سپس در برابر اقداماتش پاسخگو نیز باشد؟در واقع باید مدیریت واحدی تشکیل شود.
یکی از ویژگی‌های نظام تاب‌آور احساس تعلق و داشتن حس مکان است. درحالی‌که به‌دلیل تغییرات فرهنگی، تعلق خاطر کمی به شهر و محله داریم. هم‌اکنون شهروندان در ایران نه‌تنها خودشان را جزئی از یک کل نمی‌دانند بلکه به‌عنوان موجودات منفردی تصور می‌کنند که نیازهای خاصی دارند و باید به‌ آنها پاسخ داده شود؛ بدون درنظر گرفتن این موضوع که «منافع فردی» در گروی «منافع جمعی» است.
نتیجه: هم‌اکنون 2نکته مهم‌ برای تاب‌آور شدن مطرح می‌شود؛ یک، توجه به سلامت روان شهروندان و افزایش نشاط اجتماعی و دو، آموزش. آموزش و فرهنگسازی می‌تواند نقش مؤثری در این زمینه داشته باشد تا بتوان به سمت تاب آور شدن حرکت کرد. همچنین مدیران و مسئولان بایستی ازبحث‌های کمی و شعاری فاصله بگیرند و به‌دنبال حل مسائل باشند. البته فراموش نشود که اهمیت به زیرساخت‌های شهری نیز لازم است؛ زیرا زیرساخت‌های شهری مانند شبکه آب و برق و گاز و...در برابر حوادث آمادگی لازم را ندارند.
همچنین مهم است که در زمان وقوع حوادثی مثل آتش‌سوزی کلینیک معروف به سینا، یا پاندمی بیماری کرونا استفاده از امکانات در راستای کاهش خطر و کمک به مردم و تلاش برای اصلاح موارد، تداوم یابد، زیرا اگر شهروندان احساس رهایی و تنهایی کنند، اعتماد عمومی به‌عنوان سرمایه اجتماعی کم می‌شود. در پایان نیز باید مرحله بازسازی برای بازگشت به حالت عادی و پیش از وقوع حادثه را بلافاصله شروع کرد و به مسیر پیشگیری و آمادگی در برابر بحران‌ها بازگشت.