سمنان نان دارد، آب ندارد
ظرفیت معادن، صنایع و گردشگری حتی کشاورزی سمنان بسیار بالاست، اما مدیریت ضعیف منابع آبی مانعی برای توسعه استان شده است
مریم سرخوش- خبرنگار
سمنان، استان عجیبی است با آن شهرهای طولی روی نقشه که البته نزدیک به دو دهه است گرفتار خشکسالی مستمر و کمآبی شدهاند. 8 شهرش ظرفیتهای ویژهای در سه حوزه صنعت، معدن و گردشگری دارند اما تشنگی زمینهای ترکخوردهاش پاشنه آشیل ماندگاری مردم در مناطق روستایی و توسعه متوازن اقتصادی شده است. مهاجرتی که البته حاشیهنشینی در اطراف کلانشهرهای استانهای دیگر را رقم نزده و سمنانیها ترجیح دادهاند ساکن شهرکها و مناطق کوچکتر شهری استان خودشان شوند.
منابع آبی سمنان نه آنهایی که صرف کشاورزی میشوند و نه آن بخشی که به آب شرب اختصاص دارد با کشاورزان و روستانشینها خوب تا نمیکند و علیرغم بارندگیهای سال آبی جاری، باز هم کشاورزی سمنان برخورداری مناسبی از منابع آبی نداشته. در گرمسار امسال بارشها بیش از ۴۳ درصد بوده و مهدیشهر هم رکورد بارندگی در کشور را در یک بازه زمانی به نام خود ثبت کرد، اما همچنان زمینهای کشاورزی تشنه ماندهاند. البته بیآبی نه تنها صنعت کشاورزی که دیگر پروژههای اقتصادی سمنان را هم به چالش کشیده است. ۲۵ مهر ۹۸ بود که استاندار سمنان از صدور 410 پروانه بهرهبرداری به ارزش هزار و ۶۱۹ میلیارد تومان خبر داد و عنوان کرد 7 هزار شغل جدید ایجاد خواهد کرد، اما معاون سیاسی - امنیتی استانداری اعلام کرد انعقاد موافقتنامههای اقتصادی بدون زیرساختهای سرمایهگذاری از جمله تامین آب، نتیجهبخش نخواهد بود.
همچنین پاییز سال گذشته طرح انتقال آب خزر به سمنان (پیشنهاد مطرح شده در دولت دهم) باز هم داغ شد و البته همان جنجالهای گذشته را در پی داشت. وزارت نیرو در همان زمان اعلام کرد سمنان با بحران کمبود آب مواجه است و هیچ راهی برای تامین منابع آب استان جز انتقال آب از دریای خزر نیست. اما این طرح هم تا به امروز به نتیجه نرسیده و به گفته برخی مسئولان با وجود خشکسالی شدید در شهرهای سمنان، مطالبهگری مردم برای انتقال آب خزر به این استان ضعیف است. هر چند نکته قابل توجه هدررفت بخش قابل توجهی از آبهای سطحی استان است، همان مسالهای که بارشهای مداوم و مناسب را برای سمنان و اکثر شهرهایش بیثمر کرده است. کارشناسان معتقدند که با جلوگیری از هدررفت آب و البته ممنوعیت مازاد برداشت و حفر چاههای متعدد، همچنین الگوی صحیح مصرف، میتوان سالانه ۵۰۰ میلیون متر مکعب آب صرفهجویی کرد، یعنی ۲.۵ برابر آبی که قرار است از دریای خزر به سمنان منتقل شود.
سهم آب کشاورزی کم است
در صنعت کشاورزی بیآبی دو دههای فعالان این حوزه را رنج میدهد و تاکید تمام کارشناسان تغییر الگوی کشت متناسب با اقلیم گرم و خشک منطقه است. البته چند سالی است که کشت زعفران و زیره در برخی مناطق استان رونق خوبی گرفته اما در برخی شهرها هم کشاورزان از تغییر الگوی کشت و محصولات کمآببر استقبال نمیکنند و معتقدند که سهم کم آب کشاورزی استان چالشهای متعدد را برایشان به وجود آورده است. یکی از این کشاورزان گرمساری اجرایی نشدن طرحهای آبرسانی و انتقال آب را مشکل مردم این منطقه عنوان میکند و میگوید: امسال بارشهای بهاری نسبت به سالهای گذشته بهتر بود اما هیچ فایدهای برای کشاورزان نداشت. قرار بود آب از طریق لولهگذاری سد نمرود تا گرمسار به دشت برسد اما چند سال است که هیچ اقدامی برای آن انجام نشده و دسترسی به آب در فصل گرما آنقدر کم میشود که اصلا کشاورزی فایدهای ندارد. وی میافزاید: همه آب ذخیرهشده سد نمرود به گرمسار نمیرسد و سایر شهرستانهای سمنان و تهران هم قرار است از آن بهرهمند شوند. این منابع آبی ابتدا باید نیاز مردم این شهرستان را حل کند بعد به جای دیگری منتقل شود. این کشاورز با اشاره به این که تولید محصولات کشاورزی گرمسار به تایید خود فرمانداری سال گذشته با کاهش همراه بوده، عنوان میکند: نامهای به فرمانداری زدهایم و خواستار رفع این مشکل هستیم. سطح آب چاههای این منطقه کاهش پیدا کرده و دسترسی به آب برای ما کم شده است. حتی دو روستای این منطقه در کنار مسیل کردوان و شاهبداغ در شرایط حادتری قرار دارند و سهمیه آب ندارند. با وجود بارشهای فراوان، بسته شدن مسیلها باعث شده هیچ آبی وارد روستاها نشود و شرایط اشتغال بسیاری از کشاورزان گرمسار را با مشکلات زیادی مواجه کرده است. گرمسار از بهترین مناطق تولید خربزه است اما کمآبی تولید این محصول را با چالش همراه میکند.
دلیل بسته شدن مسیر سیلابها
مدیر امور منابع آب گرمسار در پاسخ به اعتراض کشاورزان مبنی بر بسته شدن مسیر سیلابها عنوان میکند: سیلابهایی که در مناطق بالادست دشت گرمسار تا کبوتردره اتفاق میافتد به دلیل شوری و بیکیفیتی آب از طریق مسیل سو دغلان از دسترس دشت گرمسار خارج میشود تا دشت گرمسار حاصلخیزی خود را از دست ندهد و این سیلابها موجب از بین رفتن اراضی مرغوب نشود.
ولیالله جورابلو تأکید میکند: با هدف پیشگیری از تخریب اراضی مرغوب شهرستان گرمسار، در ماه گذشته و اوایل خرداد 6 روز آب شبکه را قطع و کل سیلاب و آب بیکیفیت را از طریق مسیل سو دغلان از دسترس خارج کردیم. برخی کشاورزان با دیدن آب در این مسیل فکر میکنند که آب دارد به هدر میرود در صورتی که باید این آب از دسترس دشت خارج شود زیرا یقیناً آبیاری با این آب منجر به تخریب اراضی کشاورزی خواهد شد.
این مسئول از تخصیص اعتبار برای انجام طرحهای لایروبی خبر میدهد و میافزاید: بحث لایروبی مسیل کردوان در دستورکار قرار دارد و در آینده نزدیک انجام خواهد شد. البته مسئولان هم باید نسبت به انتقال آب به دشت گرمسار توجه بیشتری داشته باشند و با انتقال آب به این شهرستان آینده کشاورزی منطقه را تأمین کنند، زیرا حیات کشاورزی منطقه درگرو تأمین بهموقع آب موردنیاز آن است.
تقسیمبندی، بلای جان شرقیهای استان
البته روستا اگر جایی برای کشاورزی نباشد، امرار معاشی هم برای ساکنانش ندارد که نه جوان حتی جمعیت سالمند را هم ترغیب به ماندن نمیکند. آن هم در حالی که علاوه بیآبی کارشناسان معتقدند که نادیده گرفتن منزلت اجتماعی روستاییان، محرومیت از دریافت خدمات، نیاز مالی و مشکلات معیشتی، خردشدن زمینهای کشاورزی به دلایل تقسیمات ارثی و در نتیجه آن اقتصادی نبودن کار در زمینهای کوچک، نوسان بازار اقتصادی، مشکلات بیمه و نبود تامین اجتماعی گسترده و فراگیر برای پوشش در زمان بروز بحران، خالی شدن روستاهای سمنان را شتاب بخشیده است. سمنانیها طی سالهای اخیر برای بهبود معیشت، اشتغال و دستیابی به امکانات رفاهی، بهداشتی، درمانی، آموزشی، تفریحی و البته عوامل فرهنگی بار سفر به شهرها را بستهاند. اکنون از بیش از 1500 روستای سمنان تنها ۵۵۰ روستا دارای سکنه است. جمعیت مهاجر نه حاشیهنشین کلانشهرها که ساکنان نزدیک شهرکها و مناطق کوچکتر شهری شدهاند تا حداقل از مزایای اشتغال در صنایع بزرگ و کارخانههای اطراف بهرهمند شوند. نقل مکان روستاییان طرود در جنوب شاهرود به شهرک شهید بهشتی این شهرستان و مهاجرت مردم روستاهای جنوب دامغان به مناطق خواجه شهاب و تقیآباد این شهرستان از جمله این موارد است.هر چند که به اعتقاد یک کارشناس اقتصادی نامیدن شرق استان به قطب کشاورزی پاشنه آشیل مردم شاهرود و دامغان شده است. امیررضا مستوفیان میگوید: چند سال پیش استان سمنان در اقدامی غیرکارشناسی به دو قطب کشاورزی (شرق) و صنعتی (غرب) تقسیم بندی شد. این در حالی است که درباره شهرهای شرقی باید به ظرفیتهای معدنی و به خصوص گردشگری آنها توجه بیشتری میشد.
وی تاکید میکند: تابستان سال گذشته ۱۳ روستای بیارجمند با تانکر آبرسانی میشدند و مردم حتی از داشتن آب خوردن هم محروم بودند. پس چطور ادعای قطب کشاورزی بودن شرق سمنان را مطرح میکنند. این تقسیمبندی اشتباه سبب عدم توسعهیافتگی در دامغان، شاهرود و میامی شده و باید تغییر کند. همین دیدگاه باعث شده بیش از ۷۰ درصد کل صنعت استان در گرمسار و سمنان مستقر شود و سهم شاهرود و میامی از سرمایهگذاریهای معدنی و صنعتی و تولیدی و... ۱۳ درصد هم نباشد. در حالی که ۴۰ درصد جمعیت و ۶۰ درصد مساحت سمنان به شاهرود و میامی اختصاص دارد.مستوفیان با اشاره به این که باید این ساختار تغییر کند تا سمنان به رشد و توسعه متوازن برسد، عنوان میکند: این نوع تقسیمبندیها سبب شده تا شرق سمنان از سرمایهگذاری اقتصادی، تجاری، صنعتی، معدنی دور بماند. آن هم در حالی که ۷۰ درصد کل معادن فلزی سمنان در شاهرود و میامی قرار دارد، اما میزان سرمایهگذاری معدنی و بهخصوص شرکتها و کارخانههای فراوری معدنی در این دو شهرستان ۲۰ درصد کل استان هم نیست. این یعنی عدم استفاده از ذخایر معدنی شاهرود و میامی به بهانه قطب کشاورزی بودن و تا زمانی که نگاه کشاورزی به این مناطق حذف نشود، همچنان محروم میمانند.
تامین آب سمنان دشوار است
معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار سمنان در گفتوگو با همشهری درباره تامین منابع آبی استان اظهار میکند: طرح انتقال آب خزر به سمنان جزو برنامههای بلندمدت است اما همسو با آن طرحهای دیگر تامین منابع آبی در دست اقدام است که آب مورد نیاز چندین شهر را تامین خواهد کرد.
منوچهر فخری میافزاید: سد جدیدی در مهدیشهر و فولاد محله اجرا میشود. این سد به نام فینسک جزو اولویتهای عمرانی است که تامین آب آن از رودخانه سفید و بند انحرافی کاوه انجام خواهد گرفت. ردیف اعتباری این سد امسال تعریف شده و در 70 کیلومتری شمال شرق سمنان قرار دارد. با تکمیل این سد کمآبی سمنان، مهدیشهر، سرخه و آرادان تا حدودی برطرف خواهد شد.
با وجود احداث یک سد جدید، اما همچنان موضوع آبرسانی از دیگر سد استان یعنی نمرود معطل مانده و گلایه کشاورزان گرمساری را در پی داشته است، فخری در این باره میگوید: سد نمرود در تهران قرار دارد و ما کارمان را در استان انجام دادیم. برای دریافت آب از این سد مشکل معارض اجتماعی وجود دارد که مربوط به امور آب استان تهران است. البته پیگیریهای زیادی انجام شده و در انتظار رفع مشکل هستیم. اما زمان مشخصی را نمیتوانیم برای آن تعیین کنیم. اواخر هفته گذشته هم جلسهای داشتیم و استانداری تهران قول همکاری برای برطرف شدن این مشکل را داده است.
وی میافزاید: آبگیری سد کالپوش هم از سال گذشته تمام شده است و به زودی به بهرهبرداری میرسد. این سد در محدود شرق استان و 200 کیلومتری شاهرود است و آب مورد نیاز شاهرود و میامی را تامین میکند. سد مخزنی مجن هم که سال 97 افتتاح شده و در حال حاضر استفاده خوبی از این سد صورت میگیرد. به جرات میتوان گفت اگر وسعت استان ما اینقدر نبود با وجود این سدها تمام مشکلات آبی حل میشد اما گستردگی سمنان باعث شده که طرحهای آبی این منطقه فعلا جوابگو نباشد. هر چند که با تکمیل بسیاری از طرحها و البته محقق شدن طرح بلندمدت انتقال آب از خزر میتوانیم به رفع شدن مشکلات کمآبی استان امیدوار باشیم.
فخری درباره مشکلات مطرح شده مبنی بر هدررفت بخش قابل توجهی از منابع آبی استان که در صورت برطرف شدن، نیاز سمنان به انتقال آب از خزر را رفع میکند، میگوید: مشکل هدررفت آب آنطور که مطرح میشود، نیست. سمنان استانی وسیع، صنعتی و معدنی است که با وجود استقرار صنایع مهم کشور نیاز به آب را در این منطقه افزایش داده است. تامین آب این صنایع هم باید مد نظر قرار بگیرد. منکر کمآبی در استان نیستیم اما باید مجموعه این عوامل را در نظر بگیریم که با توجه به آنها نیاز استان به منابع آبی تعیین شود. از سوی دیگر 80 درصد اقلیم استان نیمه خشک و بیابانی است و این مسائل هم خود تامین آب را با توجه به کمبود بارشها با مشکلاتی مواجه میکند.
حذف نگاه تکبعدی برای توسعه سمنان
این مسئول به ظرفیت ویژه سمنان برای توسعه گردشگری هم اشاره میکند و میگوید: سمنان چیزی حدود 6 درصد از کل مساحت خاکی کشور را شامل میشود و با 8 استان همسایه است. ما در میان دو پایتخت کشور قرار گرفتیم، یکی تهران و دیگر مشهد به عنوان پایتخت مذهبی کشور. به همین دلیل سالانه حدود 19 تا 20 میلیون تردد از جادههای سمنان صورت میگیرد. اما به دلیل پارادوکسی که از سمنان به لحاظ اقلیم جغرافیایی دارد، طی یکی دو سال اخیر چند طرح ویژه گردشگری مدنظر قرار گرفته است تا این منطقه را از مسیر گردشگری به معبر گردشگری بدل کند.
وی تاکید میکند: دیگر نگاه تک بعدی به کشاورزی وجود نخواهد داشت و در کنار تحول صنعتی و معدنی، گردشگری هم به صورت ویژه دیده شده است. اگر بحث کرونا نبود، نیمی از طرحهای ما در حوزه گردشگری اجرایی شده بود. از کویر تا جنگلها و هر چیزی که یک استان برای برخورداری از جاذبههای گردشگری بخواهد ما داریم و مجموع این اقدامات میتواند توسعه گردشگری شهرها و روستاهای سمنان را تسریع کند.
فخری به آمار بالای تصادفات در استان هم اشاره میکند و میافزاید: ثبت بیشترین آمار تصادفات جادهای از چالشهای ایمنی راههای سمنان است که البته به دلیل همین معبر بودن رخ میدهد. رانندگان با جادههای ما آشنایی ندارند با خستگی ناشی از سفر طولانی از این مسیرها عبور میکنند و توقف ندارند. اما با تکمیل آزادراه حرم تا حرم و احداث ایستگاههای مکث در ورودی و خروجی شهرها توقف بیشتری از سوی مسافران در شهرها را شاهد خواهیم بود. به ویژه در شهرستان شاهرود که پتانسیل بسیار خوبی برای ماندن گردشگر دارد و میتواند تا حدودی مشکلات بیکاری در این منطقه را هم حل کند.
3 روستای بدون بیکار
معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار درباره روند مهاجرتها در استان از روستاها به شهرها هم عنوان میکند: این مساله را تا چند سال پیش بیشتر شاهد بودیم اما دو سالی است که این روند بسیار کاهش پیدا کرده و در مناطقی هم متوقف شده است. با اقدامات انجام شده برای توسعه روستاها نه تنها شاهد مهاجرت معکوس هستیم که سه روستا بدون بیکار هم ایجاد کردهایم. جوردانه و محمدآباد در میامی و دهملا در شاهرود سه روستایی هستند که آمار بیکاری آنها صفر است.
فخری به افتتاح چند پروژه مهم استان تا پایان سال اشاره میکند و میگوید: 157 پروژه نیمه تمام داریم که بخشی از آنها به زودی افتتاح خواهد شد. تکمیل این طرحها میتواند سطح خدمات رسانی و برخورداری از امکانات رفاهی را در شهرها و روستاهای استان افزایش دهد.
سمنان برای توسعه به آب نیاز دارد، نه تنها در بخش کشاورزی بلکه توسعه اقتصادی و گردشگری. ۸۸ درصد منابع آبی این منطقه صرف کشاورزی میشود اما دیگر حتی تولید سالهای گذشته را هم ندارد، به همین دلیل است که اگر مدیران و متولیان این استان نتوانند با اصلاح روشهای مدیریت آب یا تغییر الگوهای کشت، ترویج روشهای نوین آبیاری، مصرف آبی استان را کنترل کنند، مشکلات شهرها و روستاهای سمنان همچنان به قوت خود باقی خواهد بماند و به گفته متولیان امر در استانداری بدون آب هیچ طرح اقتصادی و تولیدی در استان شکوفا نخواهد شد.
مدیریت نشدن منابع آبی ،چالش تمام صنایع
یک کارشناس و فعال حوزه آب در سمنان معتقد است که عزم جدی برای رفع مشکلات موجود در حوزه منابع آبی این استان وجود ندارد. رضا عظیمی با تأکید بر اینکه سیستم توزیع آب کشاورزی در کل کشور نیازمند اصلاح اساسی است، میافزاید: وضعیت منابع آبی در کشور بهنوعی است که به شدت نیازمند اصلاح ساختار و بهبود شرایط با صرف هزینه اصلاحات اساسی است. مشکل اصلی سمنان و البته کشور نه تنها در حوزه کشاورزی که در دیگر حوزههای صنعتی و اقتصادی مربوط به آب است و باید راهکارهای اجرایی و عملیاتی برای آن در نظر گرفته شود.
عظیمی درباره مشکلات مدیریت منابع آبی برای تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی سمنان در سالهای پرآب عنوان میکند: در سالهایی که آب سطحی و آورد رودخانهها زیاد است، وزارت نیرو و آب منطقهای باید آب مورد نیاز زمینهای کشاورزی و مزارع را از طریق آب مازاد سطحی تأمین و کشاورزان را تشویق کند. در این زمان کشاورزان باید موتورهای چاه زیرزمینی را خاموش و نیاز آبیشان را از طریق رودخانه تأمین کنند. این مساله منجر به حفظ سفرههای زیرزمینی و آبیاری به وسیله آبهای سطحی است. اما شاهد هستیم که چندین مترمکعب آب در ثانیه، در رودخانه سو داغلان رهاسازی و به کویر ریخته میشود و در زمان بارشها و وفور منابع آبی سطحی باز هم موتور چاههای زیادی روشن است که منابع زیرزمینی را برداشت میکنند. این اقدام کاملا غیرکارشناسی است. به نظر میرسد هیچ مدیر دلسوزی در سطح استان در راس کار نیست که این منابع خدادادی را مدیریت کند.
معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار سمنان: سد نمرود در تهران قرار دارد و ما کارمان را در حوزه استانی انجام دادیم. برای دریافت آب از این سد مشکل معارض اجتماعی وجود دارد که مربوط به امور آب استان تهران است
امسال بارشهای بهاری نسبت به سالهای گذشته بهتر بود اما هیچ فایدهای برای کشاورزان نداشت. قرار بود آب از طریق لولهگذاری سد نمرود تا گرمسار به دشت برسد اما چند سال است که هیچ اقدامی برای آن انجام نشده و دسترسی به آب در فصل گرما کم میشود
سمنانیها طی سالهای اخیر برای بهبود معیشت، اشتغال و دستیابی به امکانات رفاهی، بهداشتی، درمانی، آموزشی، تفریحی و البته عوامل فرهنگی بار سفر به شهرها را بستهاند. اکنون از بیش از 1500 روستای سمنان تنها ۵۵۰ روستا دارای سکنه است