کتابخانه‌های عمومی از امروز بازگشایی شدند
پایان 3ماه تعطیلی
مدیر روابط عمومی نهاد کتابخانه‌ها از ضوابط جدید بازگشایی کتابخانه‌ها می‌گوید
مرتضی کاردر ـ روزنامه نگار
همه‌‌چیز در خدمت اصول بهداشتی و فاصله اجتماعی
«کتابخانه‌های عمومی سراسر کشور، با رعایت پروتکل‌های بهداشتی، از امروز باز می‌شوند. برای حفظ فاصله اجتماعی ظرفیت سالن‌های مطالعه ۵۰درصد کاهش یافته است. حائل‌های پلاستیکی و مواد ضدعفونی‌کننده برای همه کتابخانه‌ها تأمین شده. کتاب‌ها از زمانی که بازمی‌گردند یک هفته در قفسه‌ها می‌ماند تا امکان انتقال ویروس از طریق کتاب‌ها از بین برود و بعد امانت داده می‌شوند. تا اطلاع ثانوی کتابخانه‌ها قفسه‌باز نخواهد بود و برای رعایت اصول بهداشتی، فقط کتابداران امکان مراجعه به درون کتابخانه‌ها را خواهند داشت.» محمدهادی ناصری، مدیر روابط عمومی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، ضمن تأکید بر اصول بهداشتی و رعایت فاصله اجتماعی از بازگشایی کتابخانه‌های عمومی سراسر کشور خبر می‌دهد تا یکی از آخرین مکان‌های عمومی فرهنگی نیز پس از تعطیلی سه چهار ماهه باز شود.
پاسخ منفی به استعلام‌های مکرر
زنگ خطر کرونا که به صدا درآمد، کتابخانه‌های عمومی از نخستین مکان‌هایی بودند که مثل بسیاری از مکان‌های عمومی دیگر تعطیل شدند. اسفند رفت و فروردین رسید و کم‌کم بسیاری از نهادها و مؤسسات و شرکت‌های دولتی و خصوصی و بعد کتابفروشی‌ها و کافه‌ها و رستوران‌ها، به شرط حفظ اصول بهداشتی و رعایت فاصله اجتماعی، در چند مرحله به‌مرور باز شدند. اما دستور تعطیلی کتابخانه‌های عمومی همچنان به قوت خود برقرار بود، درست مثل سینماها. انگار که تعطیلی کتابخانه‌های عمومی و سینماها وجهی نمادین داشته باشد و آخرین سنگر بازگشایی باشد. «کتابخانه‌ها از 2جهت خطرآفرین بودند. یکی تجمع اعضا در سالن‌های مطالعه که سبب به‌هم‌خوردن فاصله اجتماعی می‌شد و دیگری انتقال ویروس از طریق خود کتاب‌ها. برای همین، به دستور وزارت ارشاد و ستاد ملی کرونا، کتابخانه‌ها بدون معطلی تعطیل شدند و تعطیلی کتابخانه‌ها چندبار تمدید شد. در ماه‌هایی که گذشت و کم‌کم شرایط قدری عادی‌تر شد، چندبار از ستاد ملی کرونا برای بازگشایی کتابخانه‌ها استعلام کردیم، اما همواره پاسخ منفی بود.» حالا ستاد ملی کرونا و وزارت ارشاد دستور بازگشایی کتابخانه‌های عمومی را پس از 3ماه تعطیلی صادر کرده است.
تعطیلی؛ فرصتی برای حل مشکلات سخت‌افزاری؟
تعطیلی کتابخانه‌های عمومی شاید می‌توانست فرصتی باشد برای بازسازی و حل مشکلات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و کارهایی که در شرایط عادی نمی‌توان انجام داد. «در ماه‌هایی که کاملاً تعطیل بودیم و بحث قرنطینه جدی بود، کارمندان نهاد و کتابداران در سر کار حاضر نبودند تا بتوان برای انجام کارهای سخت‌افزاری تصمیم گرفت. از ۲۷ اردیبهشت که کتابداران در کتابخانه‌ها حاضر شدند، تلاش بر این بود که نقص‌هایی که در این ایام قابل جبران است، برطرف شود. امکان بازسازی گسترده وجود نداشت. یعنی شرایط کشور هم به‌گونه‌ای بود که چنین بودجه‌ای وجود نداشت و برای انجام چنین کارهایی باید از پیش برنامه‌ریزی و تأمین اعتبار کرد. در یک‌ماه اخیر بیشتر رف خوانی(فرآیند کنترل منابع کتابخانه اعم از مجموعه‌سازی، به روزرسانی، هماهنگ‌سازی و مرتب‌سازی کتاب‌ها) و ضدعفونی کردن محیط کتابخانه‌ها انجام شد تا امکان شیوع ویروس از طریق کتاب‌ها به حداقل برسد».
زیرساخت‌های دیجیتال شدن هنوز وجود ندارد
در روزهای نخست قرنطینه، بسیاری از نهادهای عمومی حوزه کتاب، کتاب‌های دیجیتال خود را به‌صورت رایگان در اختیار گذاشتند تا دوستداران کتاب کتاب‌هایی برای مطالعه در اختیار داشته باشند. کتابخانه ملی ۲۳ هزار کتاب کودک و نوجوان و نسخه‌های الکترونیک کتاب‌ها و سندهای بسیاری را به‌صورت رایگان در سایت خود قرار داد. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز بسیاری از کتاب‌ها را رایگان در اختیار گذاشت. شماری از کتاب‌ها هستند که فقط در کتابخانه‌های عمومی می‌توان از آنها سراغ گرفت و سال‌هاست که در بازار کتاب وجود ندارند. آیا نهاد کتابخانه‌ها نیز کتاب‌های نایاب را به شکل دیجیتال درآورده و در اختیار خوانندگان و اعضای کتابخانه‌های عمومی قرار داده است؟ محمدهادی ناصری می‌گوید: «فرایند دیجیتال کردن کتاب‌ها نیازمند بسترهای ویژه‌ای است. در عین حال مشکل حقوق مؤلف نیز وجود دارد و نهاد امکان چنین کاری را هم‌اکنون ندارد. اما دیجیتال کردن منابع یکی از برنامه‌های درازمدت نهاد است که باید پس از درنظر گرفتن ملاحظه‌های حقوقی و ایجاد زیرساخت‌های نرم‌افزاری انجام شود.
نهاد کتابخانه‌ها در ماه‌های اخیر با یکی از پلتفرم‌های آنلاین کتاب (طاقچه) رایزنی کرد تا اعضای فعال کتابخانه‌های عمومی امکان داشته باشند از ظرفیت‌های این پلتفرم برای مطالعه و خرید کتاب استفاده کنند. یعنی اعضا هم می‌توانستند کتاب را به‌صورت آنلاین امانت بگیرند و هم کتاب‌ها را درصورت تمایل با تخفیف خریداری کنند. این اتفاق با استقبال اعضای کتابخانه‌های عمومی مواجه شد و بسیاری در ماه‌های اخیر از سامانه طاقچه استفاده کرده‌اند».
شبکه‌های اجتماعی محدود به کتابداران
در روزهای قرنطینه بسیاری از ناشران و کتابخوانان و فعالان و مروجان کتاب در شبکه‌های اجتماعی گسترده‌تر از گذشته مشغول فعالیت شدند و تولید محتوای کتاب در شبکه‌های اجتماعی رونق بسیار گرفت. نهاد کتابخانه‌ها در این مدت برای کتابخوانان چه برنامه‌هایی تدارک دیده بود؟ « برگزاری برنامه «کتابداری تعطیل نیست» برای کتابداران سراسر کشور، نشست‌های نقد و معرفی کتاب، برگزاری برنامه‌های آنلاین در شبکه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام و آپارات و سایت نهاد کتابخانه‌ها، برگزاری جشنواره «هر کتابدار، یک کتابخوان» و «جشنواره مرورنویسی» ازجمله برنامه‌هایی بود که در این ایام برگزار شد. ۶۳۰ اثر به جشنواره «هر کتابدار، یک کتابخوان» و ۱۳۰۰ اثر به «جشنواره مرورنویسی» رسیده‌اند. ۲۵ کارگاه آنلاین در سامانه آموزش آنلاین نهاد برگزار شد که ۱۳۰۰ نفر در دوره‌ها شرکت کردند.»
مشکل بسیاری از برنامه‌های آموزشی و ترویجی نهاد کتابخانه‌ها این است که بسیاری از آنها عمومی نمی‌شوند و به کتابداران و شماری از اعضای فعال کتابخانه‌ها محدود می‌شوند. وقتی شمار برنامه‌ها و شرکت‌کنندگان را با تعداد کتابخانه‌های زیرنظر نهاد که بیش از 3هزار کتابخانه است، مقایسه می‌کنیم، به عدد چشمگیری نمی‌رسیم. وقتی به برنامه‌های عمومی که ذکرشان گذشت نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که بسیاری از این برنامه‌ها آن‌قدر که باید عمومی نبوده‌اند و صرفاً عنوان عمومی را یدک کشیده‌اند و کمتر توانسته‌اند موجی در شبکه‌های اجتماعی ایجاد کنند و عموم کتابخوانان را به کتابخانه‌های عمومی بکشانند. بسیاری از کتاب‌هایی که در سال‌های اخیر برای برنامه‌های عمومی نهاد کتابخانه‌ها انتخاب شده، قابلیت جذب عموم کتابخوانان را نداشته است. برنامه‌ها نیز خیلی وقت‌ها مناسبتی بوده و در چارچوب مناسبت‌های رسمی محدود مانده است.
جریمه‌های دیرکرد بخشیده می‌شوند
مدیر روابط عمومی نهاد کتابخانه‌های عمومی به جز خبر بازگشایی کتابخانه‌ها، خبرهای خوش دیگری نیز برای اعضای کتابخانه‌های عمومی دارد. «بازه زمانی امانت کتاب به یک‌ماه افزایش یافته، عضویت اعضایی که در این ایام به پایان رسیده، به شکل خودکار تمدید شده است. جریمه‌های دیرکرد کتاب‌ها محاسبه نخواهد شد. چنان‌که گذشت ظرفیت سالن‌های مطالعه ۵۰ درصد کاهش پیدا کرده است. اگر کتابخانه‌های عمومی شلوغ باشند و پاسخگوی مراجعان نباشند، کتابداران از نظام نوبت‌دهی استفاده می‌کنند. ضمناً فعلاً امکان حضور کودکان در کتابخانه‌ها فراهم نیست و والدین باید برای امانت گرفتن کتاب‌ها مراجعه کنند. بخش‌های ویژه روشندلان (کتاب‌های بریل) و کتاب‌های صوتی برای کم‌شنوایان و ناشنوایان نیز فعلاً فعال نیستند.»
استان‌های وضعیت قرمز تابع دستور عمومی باشند
کتابخانه‌های عمومی در شرایطی بازگشایی می‌شوند که بعضی استان‌ها در هفته‌های گذشته دوباره به وضعیت قرمز برگشته‌اند و خطر شیوع کرونا در آنجا بسیار جدی است. تکلیف کتابخانه‌های شهرهایی که وضعیت قرمز دارند، چه خواهد شد؟ ناصری می‌گوید: «امیدواریم همه کتابخانه‌ها فعالیت خود را آغاز کنند. در استان‌ها و شهرهایی که وضعیت قرمز است، پیرو تصمیم ستاد ملی کرونا و ستادهای استانی هستیم و کتابخانه‌ها تا رسیدن به شرایط عادی باید از دستورهای عمومی پیروی کنند».
کمی محدودتر، شاید کمی زودتر
شاید اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نهاد کتابخانه‌ها قدری دقیق‌تر و سهل‌گیرانه‌تر وضعیت کتابخانه‌های عمومی را بررسی می‌کردند، پیش‌تر نیز امکان بازگشایی بسیاری از آنها، به شکل محدود، در شهرستان‌ها وجود داشت. در بسیاری از شهرها کتابخانه‌های عمومی تنها امکانی است که در اختیار دوستداران کتاب قرار دارد و تعطیلی چندماهه کتابخانه‌ها بسیاری از کتابخوانان را از دسترسی به کتاب‌ها محروم کرده. به هر حال، پایان بیش از 3ماه تعطیلی و بازگشایی کتابخانه‌های عمومی را باید به فال نیک گرفت.
