خانه فرهنگ ساز و ادب
با دیدن فیلم و خواندن گزارش‌های این صفحه گشتی در خانه موزه دکتر معین و استاد امیرجاهد بزنید
الناز عباسیان
وقتی صحبت از موزه به میان می‌آید اغلب انتظار داریم ساختمانی با قدمت چند‌صد‌ساله و اشیای عتیقه و بسیار قدیمی ببینیم. اما گاهی حضور گرم و دانش افراد چنان ارزشمند است که خانه و اشیای معاصر را تبدیل به موزه‌ای گرانقدر می‌کند. همچون «خانه‌موزه استاد معین و استاد امیرجاهد» که اینگونه است. دکتر محمد معینی نامش با فرهنگ واژه فارسی گره‌خورده و کتاب مرجع او بعد از فرهنگ دهخدا معتبرترین و معروف‌ترین فرهنگ واژگان فارسی است. دکتر جاهد هم که شاعر، تصنیف‌ساز، موسیقی‌دان بزرگ معاصر و خالق تصنیف هزاردستان است. حالا خانه باصفای این دو فرهیخته که دیوار‌به‌دیوار هم بودند با هم ادغام شده است. شهرداری تهران این خانه را در سال۱۳85 از خانواده‌شان خریداری کرده و بعد از بازسازی و ادغام با یکدیگر ابتدا با نام مرکز فرهنگی هنری غدیر به بهره‌برداری رسانده و چند سال بعد در سال۱۳۹۵ تبدیل به موزه‌ای تماشایی شده که به‌عنوان نخستین و تخصصی‌ترین مرکز موسیقی و ادبیات شناخته می‌شود. با ما همراه باشید تا با هم سری به این خانه‌موزه متفاوت بزنیم.
پیشینه این موزه
بنای خانه به سبک خانه‌های ویلایی و بزرگ تهران قدیم است. خانه دکتر معین در ضلع شرقی و خانه استاد امیرجاهد در ضلع غربی در کنار هم واقع شده‌اند. این دو خانه جزو نخستین خانه‌های محله چهارصد‌دستگاه بوده است؛ محله‌ای که نام آن برگرفته از چهارصد آپارتمانی است که مهندسان آلمانی آنها را در سال‌هایی دور ساخته‌اند. بنای این خانه‌ها با نمای آجری با مساحتی نزدیک 880مترمربع بیش از ۷۰سال قدمت دارند. البته خانه دکتر معین کمی مدرن‌تر و جدیدتر از ساختمان دیگر است. جالب است بدانید استاد محمدعلی امیرجاهد همسایه دیوار‌به‌دیوار دکترمعین و در واقع پدرهمسرش بوده و حالا این دو خانه را با یکدیگر ادغام کرده‌اند و فقط قسمتی از چارچوب در بین این دو خانه به‌عنوان یادمان به جا مانده است. گفتنی است که این خانه‌های زیبا و قدیمی از خانواده دکتر معین و آقای امیرجاهد خریداری شد و در تملک شهرداری تهران درآمد. هدف از این کار، برگزاری کلاس‌های ادبیات و موسیقی و همایش‌های مربوط به این دو رشته بوده تا یاد و نام این دو مرد بزرگ عرصه هنر و ادبیات زنده نگه‌داشته شود.
خانه‌ای با دیوارهای پر‌ساز‌و آواز
از یکی از خروجی‌های بزرگراه امام‌علی(ع) راهی محله چهارصد‌دستگاه می‌شویم. در همین حوالی با پارکی جمع‌وجور اما باصفا روبه‌رو می‌شویم و پس از گذشتن از آن، تابلوهای راهنما، ما را به سمت خانه‌موزه دکتر معین و استاد جاهد هدایت می‌کند. گرچه نام دکتر معین بر بالای خانه‌‌اش نقش بسته اما در محل تلاقی دو خانه، سردر موزه به نام دو بزرگوار مزین است؛ خانه‌ای زیبا و پر از خاطره که البته در ادامه علت خاطره‌انگیز بودن این خانه را به شما خواهیم گفت. برای ما که با آپارتمان‌نشینی، به کلی از فضای حیاط و خانه‌های قدیمی محروم شده‌ایم، دیدن این عمارت زیبا بسیار لذتبخش است. شک نداریم که معماری باشکوه و مرتفع این بنا شما را هم حیرت‌زده خواهد کرد. این موزه، حیاط پردرخت و باصفایی دارد که حتی در واپسین روزهای بهاری هم سرسبز هستند. اما برای ورود به خانه‌موزه اول باید از یک در چوبی کوچک که به راهرویی تودرتو ختم می‌شود عبور کنیم. تمام دیوارهای خانه پوشیده است از انواع سازها، تابلوهای شعر و خوشنویسی، انواع تابلوهای استادان موسیقی و ادبیات و زندگی‌نامه این هنرمندان، از جمله خود استاد امیرجاهد و دکتر معین. همچنین عکس‌های بی‌شماری از بزرگان موسیقی و ادبیات که به موزه آمده‌اند، با ظرافتی خاص روی تابلوی بزرگ در جای‌جای خانه در کنار هم نصب شده‌اند. در کنار تزئینات زیبای دیگر منزل، صندلی‌های بزرگ چوبی قدیمی که با جاجیم پوشیده شده‌اند، در گوشه و کنار خانه دیده می‌شوند. بنای خانه و درها و پنجره‌های چوبی به‌سبک خانه‌های ویلایی و بزرگ زمان‌های گذشته‌اند. رقص نور با ساز چوب و شیشه رنگ‌و‌بویی قدیمی به فضای خانه بخشیده است. در جای‌جای خانه‌موزه دکتر معین که قدم می‌گذارید، در پشت تمام درهای بسته چوبی، صدای انواع سازها و آلات موسیقی، فضا را آکنده کرده است. اتاق‌های خانه‌موزه به بخش‌های مختلفی برای تعلیم و تربیت هنرمندان در زمینه‌های مختلف تقسیم شده‌‌است.
خانه تصنیف و موسیقی
در حیاط خانه‌موزه دکتر معین و استاد جاهد، مراسم باشکوه بزرگداشت هنرمندان ادبیات و موسیقی با حضور خودشان برپا می‌شود که بسیار تماشایی است. همچنین دختر دکتر معین نیز در زمینه‌های مختلف با موزه همکاری دارد. برگزاری دائمی نشست‌های ادبیاتی همچون نشست‌های فردوسی‌شناسی و مولاناشناسی از جذابیت‌های این موزه است. در محوطه خانه‌موزه دکتر معین یک کارگاه تارسازی هم قرار دارد. قسمتی از برنامه‌های این موزه آموزش تمامی سازهای ایرانی و موسیقی جهانی، تئوری موسیقی و اصول آهنگسازی است که با حضور استادان برجسته دانشگاه‌ها و صداو‌سیما اجرا می‌شود. همچنین این مجموعه در زمینه‌های تشکیل ارکستر، راه‌اندازی جشنواره سراسری موسیقی امیرجاهد، شرکت در جشنواره‌های موسیقی بین‌المللی فجر و کلاسیک ایرانی نیز فعالیت دارد.
ردپای شهرزاد و قباد در خانه معین
صحنه‌های زیبا و نوستالژیک بعضی فیلم‌ها طور خاصی در ذهن آدمی جا خشک می‌کند و جزئی از خاطرات می‌شود. بی‌شک این فیلم‌ها بخشی از جذابیت و موفقیت‌شان را مرهون لوکیشن‌های زیبا و دکوراسیون خاطره‌انگیزشان هستند. جالب است بدانید که از خانه موزه معین به‌عنوان لوکیشن فیلم‌ها نیز استفاده می‌شود؛ فیلم‌های مشهوری مانند «شهرزاد»، «سرزمین کهن» و حتی «بیست‌و‌یک روز» از آن دسته‌اند. بعد از پخش سریال نمایش خانگی شهرزاد علاقه‌مندان زیادی برای تماشای خانه شهرزاد و قباد این سریال به این موزه آمدند تا جای بازیگران این فیلم‌ها در حیاط، خانه و اندرونی این خانه قدم بزنند و سکانس به سکانس این فیلم را در ذهن تداعی کنند.
دست‌نوشته‌هایی از استاد واژگان ایرانی
در کنار آثار و یادگاری‌های مختلف از هر دو استاد در این خانه، یک چیز برایمان بسیار جالب و ارزشمند بود و آن برگه و یادداشت‌های دکتر معین برای نگارش لغتنامه بود. این برگه‌ها خود گواه این است که سال‌ها پیش که رایانه و امکانات جست‌وجوی پیشرفته نبود این ادیب بزرگ چگونه واژه به واژه زبان فارسی را معنا کرده است. استاد با هوشمندی بسیاری کوشش کردند که در هنگامی که مسئول تدوین لغتنامه هستند از ابراز سلیقه شخصی خود در تدوین آن اثر که یادگار علامه دهخدا بود بپرهیزند و نظرات و نکات موردنظر خود را در اثر خاص خود و به‌طور جداگانه وارد کنند که فرهنگ معین پدید‌آمد.
نامی از بزرگان بر دیوار موزه
یکی از جذابیت‌های این موزه دیوار کاشی‌کاری شده در حیاط آن است. این دیوار یک یادمان متفاوت است. به این شکل که اسامی نام‌آشنایی از استادان هنری، سینمایی و موسیقی که پا به موزه گذاشته‌اند روی کاشی حک و روی دیوار نصب شده‌اند. این خود نشان از این دارد که موزه تماشایی دکتر معین و امیرجاهد، مرجع ادبیات و موسیقی و هنر بوده و هر روز پذیرای بسیاری از بزرگان اهل فرهنگ و هنر است. علاوه بر این نام‌ها، در داخل موزه هم تصاویر حضور شخصیت‌های بزرگ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در قالب یک قاب بزرگ به نمایش درآمده است.
هم موزه، هم کتابخانه
خانه دکتر معین دو طبقه بوده و با راهروهایی تودرتو به‌شکل زیبایی ساخته شده است. نور از پشت ارسی‌های رنگی بدون واسطه پرده فضای اتاق‌ها را رنگ‌آمیزی کرده است. سرتاسر نمای خانه، داخل دیوارهای بیرونی با حفاظ‌هایی آبی و مشبک تزئین شده است. سمت راست به یک اتاق روشن و پرنور می‌رسیم. اینجا خانه کتاب‌هاست یا بهتر است بگوییم کتابخانه دکتر معین. یک اتاق تو‌در‌توی دیگر هم کنار آن هست که با یک در شیشه‌ای جدا شده است. در آن اتاق که در ضلع شمال‌شرقی ساختمان است تعداد زیادی برای مطالعه نشسته‌اند. اینجا ناخودآگاه آدم را به سکوت وادار می‌کند؛ این چنین است که اکنون خانه دکتر معین، امروز هم کتابخانه است هم مرکز فرهنگی و هم موزه. از این‌رو رفت‌وآمدهای بسیاری به این خانه می‌شود. مثل قدیم؛ مثل وقتی که دکتر معین زنده بود. کتابخانه این خانه موزه بیش از 2هزار عضو دارد و روزانه افراد زیادی به آن مراجعه می‌کنند. این کتابخانه را می‌توان در زمره باقیات‌صالحات این استاد دانست که جان خود را بر سر فرهنگ این مرزوبوم نهاد.
یادگاری دکتر معین
تعدادی از اتاق‌ها، از جمله اتاق پذیرایی دکتر معین به موزه‌ای از وسایل دکتر معین تبدیل شده که می‌توان به این وسایل اشاره کرد: لوازم شخصی، کارت‌های شناسایی، دانشنامه‌ها، مدارک و جایزه‌ها و نشان‌های مهم بین‌المللی، کتابخانه باارزش‌شان و دست‌نوشته‌ها. دو راه‌پله در شرق و غرب ساختمان، ما را به اتاق‌های زیرین ساختمان راهنمایی می‌کند؛ اولی بزرگ و جادار است و دومی که در غرب قرار دارد کوچک و نقلی. در قسمت شرقی یک اتاق بزرگ که به نام اتاق جلسات نامگذاری شده میزبان اهالی فرهنگ‌دوست و به‌ویژه شهروندان محله چهارصد‌دستگاه است تا با شرکت در کلاس‌ها و همایش‌ها به دانش خود اضافه کنند. یک استودیوی تدوین، یک زیرپله ضبط صدا، یک اتاق برای آموزش خوشنویسی و نقاشی و یک آبدارخانه کوچک امکانات دیگر خانه استاد معین است که در زیرزمین اول تعبیه شده است. در زیرزمین دوم یک اتاق کوچک هست و دری که به حیاط شمالی باز می‌شود. این خانه فرهنگی زیبا علاوه بر نقش ارزنده و تأثیرگذاری که در رشد و تعالی فرهنگ و ادبیات و هنر دارد، یک جایگاه امن و پر از آرامش است برای کسانی که می‌خواهند پژوهش و مطالعه کنند. بالای پله‌های خانه دکتر معین چند کمد شیشه‌ای دیده می‌شود که در آن قاب عکس‌هایی، یادآور گذشته پربار دکتر معین، خودنمایی می‌کند؛ عکس‌هایی از جد پدری، جد مادری، پدر و مادر، مدارک و درجه‌های استاد معین و ... . گلگشت تماشای متن‌ها و نوشته‌های قدیمی گاه مثل ماشین زمان آدم را به دوردست‌های خاطره می‌برد یا برای او خاطره می‌سازد. این راهروی خنک با سنگفرش آجر سرخ و آرامشی که در آن حکمفرماست تو را وادار می‌کند تأمل بیشتری به خرج بدهی. موزه استاد معین جایی برای دیدن و به‌خاطر سپردن گذشته پربار مردی است که نخستین دکتری ادبیات را به میهن ما آورده است. هم از طبقه اول و هم طبقه دوم خانه‌موزه دکتر معین می‌توان وارد حیاطی بسیار بزرگ و بی‌نهایت باصفا و پردرخت شد. 2حوض بزرگ فیروزه‌ای با گلدان‌های زیبایی در اطرافشان، وسط هر دو حیاط قرار گرفته و چارچوبی آجری در محل تلاقی 2حیاط هنوز باقی مانده‌است. چارچوبی که با عبور از آن می‌توان متوجه شد که چگونه حیاط 2خانه با هم ادغام شده است. گوشه و کنار حیاط پر از گلدان‌های زیباست و میان آپارتمان‌های نوساز اطراف خانه جلوه‌گری می‌کند. در دو طرف ساختمان، حیاط‌خلوت طویلی قرار‌گرفته‌است که شما را از حیاط به پشت ساختمان هدایت می‌کند.
از دکتر معین بیشتر بدانیم
دکتر محمد معین، متولد ۱۹ اردیبهشت سال ۱۲۹۷ هجری شمسی در محله زرجوب شهر رشت است. او در ۶سالگی پدر و مادرش را بر اثر بیماری حصبه از دست داد. از آن زمان به بعد جد پدری‌اش شیخ محمدتقی معین‌العلما مسئولیت پرورش و تربیت او را بر عهده می‌گیرد. دکتر معین، تا دوره متوسطه در رشت مانده و بعد برای ادامه تحصیل به تهران می‌آید. او سپس در مدرسه دارالفنون تحصیل می‌کند و بعد در دانشگاه در رشته ادبی مشغول به تحصیل می‌شود. در ۱۶سالگی موفق به گذراندن دوره کارشناسی می‌شود. همچنین به‌وسیله مکاتبه با آموزشگاه روانشناسی بروکسل، روانشناسی عملی و دیگر شعب آن را از قبیل خط‌شناسی، قیافه‌شناسی و مغزشناسی فرا‌می‌گیرد. سپس در ۲۴سالگی از دانشگاه تهران مدرک دکتری خود را در رشته ادبیات فارسی دریافت می‌کند. دکتر معین در شهریور 1321از پایان‌نامه دکتری خود در حضور استادان ملک‌الشعرای بهار، تدین و پورداوود دفاع کرده و با نمره «بسیار خوب» نخستین دکتری ادبیات فارسی در ایران را از دانشگاه تهران می‌گیرد. جالب است بدانید که استاد معین نخستین فارغ‌التحصیل دوره دکتری غیرپزشکی یعنی دکتری ادبیات فارسی در ایران بوده است. او در همین سال با دختر شاعر و تصنیف‌ساز مشهور ایرانی، محمدعلی امیرجاهد ازدواج کرد. خدمات این مرد بزرگ بسیار فراتر از حد یک «دکتر» معمولی بود. او در دوران زندگی خود به ریاست‌های متعددی منصوب شد. از جمله این ریاست‌ها طبق وصیت‌نامه علی‌اکبر دهخدا، ریاست سازمان لغتنامه بود و هنگامی که او کاستی‌های این لغتنامه را دریافت، خود دست به‌کار نوشتن و تالیف شاهکار خود، فرهنگ معین شد. نهایتا دکتر معین در سال ۱۳۴۵ بر اثر فشار کار به کما رفت و بعد از ۵سال گذراندن زندگی در حالت اغما در ۱۳تیر۱۳۵۰ دار فانی را وداع گفت. از این استاد آثار و تألیفات بسیاری به جا مانده اما نگارش فرهنگ لغت معین در میان آنها از ارزش بالاتری برخوردار است.
از استاد امیرجاهد بیشتر بدانیم
اگر تصنیف هزاردستان را با صدای استاد شجریان شنیده باشید با کمی دقت می‌توانید تخلص جاهد را در پایان این تصنیف بشنوید و دریابید که شعر آن را امیرجاهد سروده است. تصنیفی با این مطلع: هزاردستان به چمن، دوباره آمد به سخن/ که ای خسته از رنج دل، ببین جشن گل‌های من. بد نیست بدانید استاد امیرجاهد متولد سال1275 در تهران، شاعر، تصنیف‌ساز، موسیقی‌دان بزرگ معاصر و خالق اثر هزاردستان است. او کسی است که هنرستان آزاد موسیقی را راه‌اندازی کرده و در سال۱۳۰۸ نخستین تصنیف خود را به ثبت و ضبط رسانده است. بیش از ۱۰۰سرود و تصنیف از استاد امیرجاهد که بیشتر مضامین اجتماعی، سیاسی و فلسفی دارد و همچنین دیوانی از این استاد هنرمند در ۲جلد به یادگار مانده است. در سال۱۳۰۲ بر اثر شهرت تصنیف‌ها و شعرهایش احمدشاه قاجار از او دعوت کرد و کلمه «امیر» را به تخلص و نام خانوادگی او افزود و از آن پس با نام «امیر جاهد» شناخته شد. دکتر معین بعد از دریافت مدرک دکتری خود با «مهین‌پرنیا امیرجاهد»، دختر استاد که آن زمان مؤسس و مدیر سالنامه پارس هم بود ازدواج کرد و در همسایگی پدر همسرش ساکن شد. حتی جشن عروسی آنها هم در این خانه برگزار شد و نمونه‌ای از کارت عروسی این دو بزرگوار هم در موزه به نمایش درآمده است.
