اقلیم‌های خودپالا و دیوار کج توسعه

عباس ثابتی‌راد:

همه بحران‌هایی که می‌تواند در سرزمین‌های مختلف و کشورهای گوناگون وجود داشته باشد، در ایران یکجا دیده‌ می‌‌شود. «آنچه خوبان همه دارند گویا ایران یکجا دارد». آلودگی‌هوا، بحران آب، حاشیه‌نشینی در اطراف شهرها، اقتصاد نامتوازن، تنگناهای اقلیمی و هزاران مشکل دیگر در شهرهای ایران شکل گرفته و کلافی سردرگم به‌وجود آورده ‌است. برنامه‌های متعدد توسعه هم نتوانسته ‌است مشکلی را حل کند و کمی از بحران‌‌های شکل گرفته بکاهد.

درست است که ایران نخستین کشور از حوزه جنوب بود که میزبان برنامه‌های توسعه‌ای شد. برای نخستین‌بار در سال1316 شورای‌عالی اقتصاد در ایران شکل گرفت و نخستین برنامه توسعه کشور هم در سال1327 به اجرا درآمد. بعد از گذشت 70سال همچنان برنامه‌های توسعه در ایران نوشته می‌شود و بخش عمده‌ای از آنها به اجرا درنمی‌آید. محصول 6 برنامه توسعه کشور در قبل از پیروزی انقلاب و 5 برنامه توسعه کشور در بعد از انقلاب، همچنان بحران‌های متعدد اقلیمی، جمعیتی و اجتماعی است. شاید وقت آن باشد که به آجر کجی نگاه کنیم که تا ثریا دیوار را کج و معوج بالا برده ‌است. از همان نخستین برنامه‌ توسعه، صنایع سنگین در مناطق کم‌آب و با محدودیت اقلیمی استقرار یافت و این دیوار کج تا به امروز ادامه یافت. شاید حالا نوبت بازنگری است.

واقعیت این است که بیش از 70درصد از جمعیت شهرهای جهان در مناطق ساحلی زندگی می‌کنند. این درحالی است که تنها 2درصد از جمعیت ایران در مناطق ساحلی مستقر هستند. بیشتر جمعیت ایران به لحاظ اقلیمی در محدوده کوه‌ها و دامنه‌های 2رشته‌کوه البرز و زاگرس مستقر شده‌اند و قریب به 70درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهند. بر همین اساس برنامه‌های توسعه‌ای کشور نیز حول همین مناطق شکل گرفته است؛ حتی بعد از پیروزی انقلاب، سیاست‌ «مناطق آزاد» که می‌توانست جمعیت بیشتری را به سمت شهرهای ساحلی پیش ببرد، نتوانست موفق باشد.
حالا نوبت بازنگری است. راستش این ما نیستیم که بتوانیم با برنامه‌ریزی از تنگناهای اقلیمی رهایی پیدا کنیم، بلکه این اقلیم‌های خودپالا هستند که می‌توانند بستری مناسب برای برنامه‌ریزی‌های آینده باشند. اقلیم‌های خودپالا در مناطق ساحلی در همه ‌جای جهان جمعیت گسترده‌ای را به سمت خود جذب کرده‌اند؛ از نیویورک گرفته که بزرگ‌ترین شهر جهان است تا شانگهای و هزاران شهر دیگر که هر کدامشان بر پایه مناطق ساحلی شکل گرفته‌اند.

ما راه را اشتباه رفته‌ایم و حالا در تنگناهای اقلیمی گرفتار آمده‌ایم. شاید لازم است بازنگری جدی در برنامه‌های آمایشی داشته باشیم و بتوانیم راهی تازه بجوییم. اگرنه مشکلات شهرهای بزرگ کشور همچنان ادامه دارد و این کلاف سردرگم هر روز پیچیده‌تر می‌شود. آقای دولت، لطفا بازنگری کنید!