مصرف لبنیات کاهش یافت

علی ابراهیمی _دبیر گروه بازار

شیر و فراورده‌های لبنی ازجمله محصولات غذایی با اهمیت در سبد مصرفی خانوارهاست اما با وجود تأکید کارشناسان بر مصرف این فراورده‌ها برای تامین سلامت اقشار مختلف جامعه رشد هزینه تمام‌شده تولید، کاهش قدرت خرید مردم و قیمت‌گذاری دستوری برخی اقلام فراورده‌های لبنی موجب افت شدید مصرف، عرضه چندنرخی، افزایش رسمی قیمت، کم‌فروشی و گرانفروشی این اقلام در بازار مصرف شده است؛ گرچه مسئولان تنظیم بازار طی سال‌های اخیر با تعیین و ابلاغ نرخ رسمی خرید شیر خام به‌عنوان ماده اولیه اصلی تولید و عرضه شیر و لبنیات و تعیین نرخ 3فراورده لبنی پرمصرف (شیر و ماست‌کم‌چرب و پنیر بسته‌بندی) و آزادسازی نرخ سایر اقلام لبنی لوکس و کم‌مصرف تلاش کرده‌اند تا ضمن جبران رشد هزینه تمام‌شده تولیدکنندگان، نرخ فروش این اقلام در بازار خرده‌فروشی را کنترل کنند. اما بنابر اعلام صنایع لبنی اکنون بیش از 75درصد محصولات پرمصرف لبنیات در دایره قیمت‌گذاری دستوری دولت قرار دارد و نوسان نرخ شیرخام و رشد هزینه محصولات بسته‌بندی، دستمزد و... شرایطی را رقم زده که کشمکش تعیین نرخ شیرخام بین کارخانه‌های لبنی و دامداران همچنان ادامه دارد. رشد سایر هزینه‌های تولید نیز زمینه گرانفروشی برخی شرکت‌های لبنی با درج نرخ دلخواه یا کاهش وزن و درصد چربی این اقلام را فراهم کرده است.

اهمیت شیر و لبنیات در سبد مصرفی خانوارها به حدی است که سازمان ملل متحد نخستین روز‌ماه ژوئن(12خرداد ماه) را به‌عنوان روز جهانی شیر تعیین کرده و اغلب کشورهای جهان نیز هرساله به این مناسبت با برپایی مراسم مختلف سعی در تشویق و ترغیب مردم به مصرف این اقلام دارند. در کشورمان نیز هفته گذشته برخی شرکت‌های لبنی با برپایی مراسمی در حالی به استقبال این روز رفتند که اغلب آمارهای رسمی و غیررسمی حاکی از افت شدید مصرف شیر و لبنیات است؛ در واقع رشد قیمت تمام‌شده و تخلفات گرانفروشی و کم‌فروشی عرضه چندنرخی و ضعف نظارت بر رعایت نرخ‌های مصوب شیر و لبنیات و از سوی دیگر کاهش قدرت خرید مردم به‌خصوص اقشار کم‌درآمد موجب کاهش سهم این اقلام در سبد مصرفی خانوارهای ایرانی و عقب‌افتادن سرانه مصرف این اقلام در کشورمان از آمارهای میانگین مصرف جهانی شده است.

افت مصرف سرانه شیر و لبنیات 
تازه‌ترین آمارهای شرکت صنایع لبنی ایران حاکی از آن است که سرانه مصرف شیر در ایران طی2دهه اخیر از ۹۵کیلوگرم به ۸۰کیلوگرم کاهش یافته و مشکلات اقتصادی موجب شده تا برخی برنامه‌های تشویقی برای رشد مصرف شیر بین خانوارهای ایرانی مانند توزیع رایگان شیر در مدارس یا یارانه پرداختی به شیر نیز متاثر از رشد هزینه تمام‌شده تولید و مشکلات تامین اعتبار متوقف شود. این در شرایطی است که ماموریت اصلی صنایع لبنی کشورمان با سابقه‌ای 70ساله از همان ابتدا تامین شیر مدارس بوده است. از سوی دیگر سرانه مصرف سالانه 80کیلوگرمی کنونی شیر در ایران برای هر فرد در حالی است که این آمار با میزان مصرف سرانه 150کیلوگرمی توصیه شده توسط سازمان بهداشت جهانی و هدف‌گذاری 120کیلوگرمی مصرف این فراورده در سند چشم‌اندار بیست ساله فاصله زیادی دارد. قیمت‌گذاری دستوری و رعایت‌نشدن نرخ‌های مصوب ستاد تنظیم بازار برای شیر و لبنیات پرمصرف در حالی است که اکنون بیش از 85درصد صنایع لبنی ایران متعلق به بخش خصوصی است گرچه سهم دولت و شرکت‌های شبه‌دولتی از سهام شرکت‌های بزرگ لبنی قابل توجه است اما گزارش‌های ارائه شده از تخلفات بازار شیر و لبنیات بیانگر این واقعیت است که در این تخلفات تفاوت چشمگیری بین شرکت‌های دولتی و غیردولتی لبنی وجود نداشته است. این در حالی است که با وجود بیش از 400 کارخانه کوچک و بزرگ لبنی و خاصیت فسادپذیری فراورده‌های لبنی انتظار آن است که رشد رقابت در تولید و عرضه این محصولات موجب تنوع و قدرت خرید بالاتر مشتریان و در نهایت کاهش قیمت مصرف‌کننده این محصولات در سطح خرده‌فروشی شود.

شیرخام؛ پاشنه‌آشیل صنایع لبنی 
اشتغال مستقیم 120هزار نفر، غیرمستقیم حدود 480هزار و رقم اشتغال 2میلیون نفری در کل زنجیره این صنعت نیز عامل دیگری است که بیانگر جایگاه صنایع لبنی در اقتصاد کشورمان است. اما به‌نظر می‌رسد این تعدد شرکت‌های تولیدی گرچه کشورمان را از واردات این اقلام بی‌نیاز و حتی محصولات لبنی ایرانی را راهی بازارهای هدف کشورهای همجوار کرده اما تأثیر چندانی بر کاهش قیمت و رشد مصرف این اقلام به‌خصوص طی سال‌های اخیر نداشته است. میزان تولید ، عرضه و کیفیت شیر خام (درصد بار میکروبی و چربی) عامل تعیین‌کننده دیگری در قیمت تمام‌شده، نرخ فروش و کیفیت فراورده‌های لبنی است اما در این زمینه نیز اختلاف آماری زیادی بین دستگاه‌های دولتی وجود دارد به‌نحوی که مرکز آمار ایران میزان تولید شیرخام کشور را حدود 8میلیون تن اعلام و تأکید کرده است که از این میزان حدود 6میلیون تن جذب صنعت لبنیات می‌شود اما آمار وزارت جهادکشاورزی میزان تولید شیر خام در کشور را 11میلیون تن اعلام می‌کند. از سوی دیگر شرکت‌های لبنی با استناد به مجوزهای بهره‌برداری ارائه‌شده توسط دستگاه‌های دولتی مجموع ظرفیت فرآوری شیرخام در صنایع لبنی کشور را 16میلیون تن و به‌طور واقعی 12میلیون تن قلمداد کرده و کمبود شیرخام را عامل خالی‌ماندن بخشی از ظرفیت این صنایع می‌دانند.

بازار داغ کم‌فروشی و عرضه چند نرخی لبنیات   
بررسی قیمت خرده‌فروشی انواع شیر و لبنیات در بازار مصرف بیانگر افزایش چراغ خاموش گاه و بیگاه قیمت‌ها و عرضه چندنرخی این اقلام است ؛قیمت‌هایی که همواره با بالاگرفتن مناقشه تعیین نرخ شیرخام افزایش یافته و در نهایت به اعلام نرخ مصوب 3قلم فراورده‌های پرمصرف توسط ستاد تنظیم بازار ختم می‌شود اما با گذشت مدت زمانی از اعلام نرخ‌های مصوب، قیمت‌های افزایش‌یافته جدیدی روی بسته‌بندی محصولات لبنی درج می‌شود که همخوانی چندانی با نرخ مصوب ندارد. از سوی دیگر با افزایش قیمت محصولات لبنی کم‌چرب مشمول قیمت گذاری، روند افزایش نرخ سایر فراورده‌های لبنی پرچرب از ماست، شیر و پنیر پرچرب گرفته تا انواع دوغ، خامه و شیر و ماست طعم‌دار، بستنی و... نیز شتاب بیشتری به‌خود می‌گیرد. تجربه چند سال گذشته نشان می‌دهد که تا‌کنون برخوردهای نظارتی مانند جریمه کارخانه‌های لبنی متخلف، قادر به وادار کردن این شرکت‌ها به تمکین از نرخ‌های مصوب نبوده و در نهایت نیز با واریزشدن جریمه این تخلفات به‌حساب سازمان‌های دولتی، عملا زیان گران خریدن شیر و لبنیات از جیب مصرف‌کنندگانی پرداخت می‌شود که در شرایط اقتصادی کنونی با کاهش قدرت خریدشان، سهم لبنیات در سبد مصرفی آنها کمتر شده است. با این روند این روزها انواع ماست دبه‌ای، شیر پاکتی، شیر بطری نیم و یک لیتری و پنیر بسته‌بندی کم‌چرب برندهای مختلف لبنی با قیمت‌های متفاوتی در بازار عرضه می‌شود و این عرضه چند نرخی در بازار انواع شیر و لبنیات پرچرب بسیار پررنگ‌تر است. کم‌فروشی از طریق کاهش وزن درج‌شده روی بسته‌بندی شیر و محصولات لبنی یا درصد چربی این فراورده‌ها رویکرد دیگری است که برخی شرکت‌های لبنی طی چند سال اخیر برای جبران هزینه تمام‌شده تولید در دستور کار قرار داده‌اند؛ تخلفاتی که به راحتی توسط مصرف‌کنندگان قابل مشاهده نبوده و امکان پیگیری از طریق سازمان حمایت و سایر دستگاه‌های نظارتی نیز وجود ندارد.

تحمیل هزینه گرانفروشی لبنیات به مردم
 تجربه چند سال گذشته نشان می‌دهد که تا‌کنون برخوردهای نظارتی مانند جریمه کارخانه‌های لبنی متخلف، قادر به وادارکردن این شرکت‌ها به تمکین از نرخ‌های مصوب نبوده و در نهایت نیز با واریزشدن جریمه این تخلفات به‌حساب سازمان‌های دولتی، عملا زیان گران‌خریدن شیر و لبنیات از جیب مصرف‌کنندگان پرداخت می‌شود