همه‌چیز درباره سکه‌های «دریک» یا «شِکِل» که در زمان سلطنت داریوش هخامنشی ضرب شده است
نخستین پول ایرانی‌ها
پرنیان سلطانی
سال‌های سال پیش که هنوز خبری از سکه و اسکناس نبود، ایرانی‌ها هم مثل مردمان دیگر سرزمین‌های جهان معامله کالا به کالا انجام می‌دادند؛ یعنی کالایی را که مورد نیازشان بود با کالایی که خودشان داشتند، معاوضه می‌کردند. رفته‌رفته قوانین معامله تغییر کرد و برخی از کالاها که هم حمل‌ونقل‌شان آسان‌تر بود و هم برای انسان‌ها ارزش بیشتری داشت، به‌عنوان «پول ابتدایی» درنظر گرفته شد. مثلا صدف، برنج، چای، نمک و... به کالاهایی تبدیل شدند که ملاک ارزشگذاری کالاهای دیگر بودند و در معاملات نقش پول را ایفا می‌کردند. تا اینکه سرانجام یکی از پادشاهان سرزمین باستانی لیدیا در قرن هفتم پیش از میلاد اقدام به ضرب سکه کرد. چندین سال بعد وقتی کورش کبیر «ساردیس» پایتخت لیدیا را فتح کرد، ایرانی‌ها با سکه آشنا شدند و همین موجبات ضرب سکه در کشورمان را فراهم کرد. سکه‌هایی از جنس طلا یا نقره که به آنها دریک یا شِکل گفته می‌شد، عنوان نخستین پول رسمی ایران را از آن خود کردند تا امروز عمر پول در کشورمان به بیش از 2هزار و 500سال برسد! اما جالب اینجاست که با وجود گذشت بیش از 2هزار و 500سال از عمر این سکه‌ها، نخستین پول رسمی ایران هنوز هم موجود است و در برخی از موزه‌ها می‌توان آنها را از نزدیک مشاهده کرد. یکی از این موزه‌ها، موزه ملی ملک است که تالاری جداگانه برای سکه‌های تاریخی ایران دارد. اگر می‌خواهید بیشتر راجع به سکه‌های هخامنشی بدانید، با ما به گنجینه بجامانده از حاج حسین‌آقاملک بیایید.
ضرب نخستین سکه جهان در لیدیا
مردم سرزمین لیدیا (لودیا، لودیه یا لیدیه)، نخستین مردمی هستند که سکه طلا و نقره ضرب کردند. این موضوعی است که هرودت، مورخ یونانی آن را مطرح کرده و بیشتر دانشمندان سکه‌شناس نیز آن را قبول دارند. البته در اینکه کدام یک از پادشاهان لیدیا برای نخستین بار تصمیم به ضرب سکه گرفته‌اند، قطعیتی وجود ندارد. عده‌ای معتقدند که آردوس در قرن هفتم پیش از میلاد سکه‌های لیدیایی را ضرب کرده و عده‌ای دیگر اعتقاد دارند ضرب این سکه‌ها در اواسط قرن ششم پیش از میلاد و به دستور کورسوس انجام شده است. اما آنچه دارای اهمیت است این است که به هر حال افتخار ضرب نخستین سکه دنیا نصیب مردمان سرزمین لیدیا شده است.
سکه‌هایی با سر شیر و گاو نر
اولین سکه‌های دنیا که به سکه‌های لیدیایی شهرت دارند، سکه‌هایی هستند که روی آنها تصویر سر یک شیر دیده می‌شود. البته روی سکه‌های کوچک‌تر این دوره فقط پنجه شیر ضرب می‌شد. این در حالی است که در سکه‌های متاخرتر سرزمین لیدیا، یعنی سکه‌هایی که به عصر ما نزدیک‌تر هستند، تصویر سرشیر و سرگاو نر نقش بسته که روبه‌روی هم قرار دارند و گویا در حال نبرد هستند. اینطور که مورخان می‌گویند وزن تقریبی نخستین سکه‌های ضرب‌شده در جهان حدود 10و نیم گرم بوده است.
رواج سکه‌های لیدیایی در ایران
تا سال‌ها مردمان سرزمین لیدیا یگانه مردمی در دنیا بودند که برای معاملات‌شان از سکه استفاده می‌کردند. تا اینکه کورش کبیر در سال 546پیش از میلاد به این سرزمین لشکر کشید و با فتح ساردیس پایتخت لیدیا، این سرزمین باستانی را هم به قلمرو هخامنشیان اضافه کرد. در این فتح شاه هخامنش، ایرانی‌ها به ضرابخانه لیدیایی‌ها دست یافتند و با این عامل تحول در نظام اقتصاد، تجارت و بازرگانی آشنا شدند. از آن پس سکه‌های لیدیایی در امپراتوری ایران به‌ویژه در مناطق غربی پادشاهی هخامنشی رواج داشت و مردمان پارس در زمان حکومت کورش و پسرش کمبوجیه، سکه‌هایی با تصویر شیر یا سر شیر و گاو نر در حال نبرد را مورد استفاده قرار می‌دادند.
پول ایران با ارزش‌ترین پول جهان
با ضرب سکه‌های هخامنشی، مردم ایران به‌آسانی در ایران و دیگر سرزمین‌ها از مصر تا هندوستان بازرگانی می‌کردند. به‌خاطر خلوص بالای دریک و سیگلوی، این سکه‌ها به‌شدت معتبر بودند و حتی در تمامی کشورهای مجاور به‌ویژه یونان رواج داشتند؛ البته که یونانیان سکه‌های هخامنشی را به نام داریوش، «دریکوس» می‌خواندند یا به‌خاطر نقش آن، «کماندار» می‌نامیدند. اینطور که تاریخ‌نگاران نوشته‌اند، داریوش نسبت به عیار سکه‌ها و بدون غش‌بودن آنها بسیار حساس بود. به گفته هرودت، داریوش‌اول به‌خاطر ضرب سکه نقره با عیاری که متفاوت با دیگر سکه‌های ایران بود، آریانه حاکم مصر را اعدام کرد یا والی باختر را به‌شدت مورد مجازات قرار داد. به‌خاطر همین سختگیری‌های سومین پادشاه هخامنشی بود که پول ایران در آن زمان مرغوب‌ترین پول دنیا به‌حساب می‌آمد و تقریبا مورد اعتماد تمامی کشورهای دنیای قدیم بود.
نقش کماندار پارسی، روی نخستین سکه‌های ایرانی
و اما بشنوید از نقش نخستین سکه‌های ایرانی. شکل اصلی دریک و شِکل، نقش یک کماندار پارسی است که مورخان می‌گویند احتمالا تصویری از شاه هخامنشی است. اما این تصویر اصلی در طول2 سده پادشاهی هخامنشیان دستخوش تغییراتی شده است. به‌عنوان مثال یک‌سری از این سکه‌ها نیم‌تنه یک کماندار پارسی را به تصویر کشیده‌اند، یک‌سری دیگر تصویر فرد پارسی به‌صورت تمام قد را نمایش می‌دهند که در حال تیراندازی با کمان است. نوع سوم این سکه‌ها تصویر تمام‌قد شاه‌هخامنشی است درحالی‌که کمانی در یک دست و نیزه‌ای در دست دیگر دارد و نوع چهارم هم کماندار پارسی است که این بار به جای نیزه، خنجر به‌دست گرفته است. اما وجه مشترک همه این کمانداران پارسی این است که آنها با تاج کنگره‌دار و با ریش‌بلند و گاهی اوقات کوتاه روی سکه‌های هخامنشی ضرب شده‌اند. باستان‌شناسان معتقدند از آنجا که سکه‌های هخامنشی تاریخ ضرب ندارند، می‌توان از تفاوت نقش‌های روی سکه، دوره ضرب آنها در زمان سلطنت هر پادشاه را متوجه شد. نکته دیگر درباره شکل سکه‌های هخامنشی این است که این سکه‌ها فقط در یک طرف نقش دارند و پشت آنها یک یا دو فرورفتگی مربعی نامنظم دیده می‌شود که احتمالا بر اثر زدن چکش بر سکه به‌وجود آمده‌اند.
استفاده از سکه هخامنشی تا فرمانروایی اسکندر
نخستین سکه‌های ایرانی تا پایان دوره هخامنشیان مورد استفاده قرار می‌گرفتند. تا اینکه با سقوط امپراتوری هخامنشی در سال 330قبل از میلاد به‌دست اسکندر مقدونی، جای خود را به سکه‌های اسکندری دادند؛ سکه‌هایی که اگرچه در روی آنها تصویر اسکندر و پشت آنها تصویر زئوس، خدای یونانیان دیده می‌شد اما باز هم کاملا شبیه سکه هخامنشیان بودند. ولی بعد از مدتی که سولوکوس، یکی از سرداران اسکندر به بخشی از قلمرو هخامنشیان مسلط شده و سلسله سلوکیان را بنیانگذاری کرد، سکه‌ها کاملا از شکل ایرانی‌شان فاصله گرفته و به سبک سکه‌های یونانی درآمدند. به این ترتیب می‌توان نقطه پایان کار سکه‌های هخامنشی را ضرب سکه‌های جدید در عصر حکومت سلوکیان دانست.
ضرب نخستین سکه‌های ایرانی در زمان داریوش اول
کورش کبیر بعد از فتح لیدیا مدت زمان زیادی زندگی نکرد و کمبوجیه هم در دوران کوتاه فرمانروایی‌اش درگیر فرونشاندن شورش‌ها بود. برای همین افتخار ضرب نخستین سکه‌های ایران به داریوش اول رسید. داریوش اول بعد از برقراری نظم و امنیت در امپراتوری پهناور هخامنشیان، حدود سال 515قبل از میلاد ضرابخانه‌ای ساخت و به ضرب نخستین سکه‌های ایرانی پرداخت؛ سکه‌هایی از طلا و نقره که به سکه‌های شاهی شهرت داشتند، عنوان نخستین پول رسمی کشور را به‌خود اختصاص دادند.
دریک و شِکل؛ سکه‌هایی با عیار بالا
سکه‌هایی که در زمان داریوش اول ضرب می‌شد، از جنس طلا و نقره بود که به‌ترتیب به آنها دریک و شِکل (یا سیگلوی) می‌گفتند. نکته جالب توجه درباره این سکه‌ها عیار بالای آنها بود؛ به‌طوری که سکه زرین داریوش اول یا همان دریک، 97درصدش طلای خالص بود و فقط 3درصد ناخالصی داشت. سکه‌های نقره هم دارای بیش از 90درصد نقره بودند. اینطور که هرودت، مورخ یونانی می‌گوید داریوش هخامنشی می‌خواست از خودش یادگاری به جا بگذارد که تا آن زمان هیچ پادشاهی بر جا نگذاشته بود.
هر دریک 8گرم، هر سیگلوی 10گرم
سکه‌های زر8.42 گرم وزن داشتند و وزن سکه‌های سیمین یا همان نقره، 10.75گرم بود. البته در دوره داریوش سوم سکه‌های دو دریکی و نیم‌دریکی هم ضرب شدند که وزن سکه دودریکی 16.80 و وزن نیم‌دریکی‌ها 5.6 گرم بود. درباره ارزش این سکه‌ها هم نقل است که هر سکه طلای دریک برابر با 20سکه نقره شِکل بود و با یک سکه دریک می‌شد یک گوسفند نر خرید! این پول آنقدر ارزشمند بود که هر سرباز خارجی که در ارتش ایران کار می‌کرد، ماهانه یک سکه طلای دریک حقوق می‌گرفت!
ضرب سکه‌های طلا به فرمان شخص اول مملکت
نقل است که ضرب سکه‌های طلا فقط در انحصار پایتخت بود و به فرمان شخص اول مملکت انجام می‌شد؛ اما ساتراپ‌ها (نمایندگان شاهنشاهی هخامنشی) و فرمانداران محلی اجازه ضرب سکه‌های نقره را داشتند. به گواه تاریخ «تیسافرن»
فرماندار لودیا، «فرناباذ» فرماندار فریگیه، «تریباس»
نایب‌السلطنه ارمنستان، «مازه» ساتراپ بابل و «آبروکاموس» فرمانروای سینوپ افرادی بودند که اجازه ضرب سکه را داشتند.
