از دور‌کاری تا تعدیل

مهدیه تقوی راد_خبرنگار

 تحریم‌ و گرانی کاغذ پیش از شیوع ویروس کرونا نفس مطبوعات را به شماره انداخته بود. مردمان خوگرفته به شبکه‌های اجتماعی انگیزه چندانی برای ورق‌زدن روزنامه در خود احساس نمی‌کردند؛ ناگهان کرونا هم از راه رسید و روزنامه‌خوانی را به‌عنوان یکی از راه‌های احتمالی انتقال ویروس از زندگی روزمره به حاشیه راند. حالا 3‌ماه و چند روز گذشته، چیزهای زیادی تغییر کرده ‌و تغییرات دیگری هم در راه است. برای روزنامه‌نگاران تجربه دورکاری در دوران کرونا و نشستن جلوی دوربین در خانه‌هایشان اگرچه تجربه تازه‌ای بوده، اما این همه آن‌چیزی نیست که آنها در آینده از کرونا از این روزها به‌خاطر می‌آورند. بیکاری، تعدیل حقوق و دستمزد بخشی از پیامدهایی است که در آینده نزدیک گریبانگیر بسیاری از آنها خواهد شد.
از اسفند سال گذشته، بسیاری از روزنامه‌نگاران هم مثل دیگر مشاغل با دورکاری به کارشان ادامه دادند تا پس از تعطیلات نوروز که بنا بر اعلام هیأت دولت و ستاد ملی مقابله با کرونا تصمیمی برای تعطیلی موقت مطبوعات گرفته شد.

 تعطیلی‌ یک‌هفته‌ای مطبوعات و پیش ‌از آن تعطیلات نوروزی، شماری از روزنامه‌ها را به فکر انتشار نسخه آنلاین انداخت. با ادامه‌دارشدن مصایب کرونا مطبوعات ایران که اغلب تجربه موفقی در اطلاع‌رسانی آنلاین ندارند، با مشکلاتی مثل کم‌شدن تیراژ و دشواری‌های اقتصادی و کمبود در‌آمد روبه‌رو شده‌اند. حالا رئیس هیأت مدیره انجمن صنفی روزنامه‌نگاران استان تهران به «همشهری» می‌گوید: «شرایط پیچیده‌ای پیش‌روی همه است و افق پیش‌روی مطبوعات ایران روشن نیست. با شیوع ویروس کرونا، مطبوعات کشور و در همه مراحل تولید و توزیع با مشکلات فراوانی مواجه شده‌اند.»
«عباس عبدی» در گفت‌وگو با همشهری افزود: «با طرح فاصله‌گذاری اجتماعی، در مرحله تولید خبر و گزارش که معمولا نیازمند‌ حضور خبرنگار در میدان است، مشکلات زیادی به‌وجود آمد چرا‌که خبرنگاران نیز همانند سایر اقشار باید فاصله اجتماعی و سایر محدودیت‌هایی که وزارت بهداشت در این ایام مقرر کرده‌ را رعایت می‌کردند. از سوی دیگر، ذات مطبوعات داشتن تحریریه است ولی دور هم جمع‌شدن خبرنگاران در محیط کار می‌توانست مشکلاتی را برای آنها به‌وجود بیاورد. بنابراین افراد تحریریه از هم دور شدند و تلاش کردند با دورکاری تا حدی مشکلات را حل و فصل کنند.»
او ادامه داد: «مسئله اصلی مطبوعات موضوع توزیع آنهاست. مطبوعات جزو کالاهای ضروری تلقی نمی‌شود و مردم خیلی راحت این نوع رسانه را از سبد خانوار خود حذف و کانال‌ها و سایت‌های خبری در شبکه‌های مجازی را جایگزین رسانه‌های چاپی می‌کنند. با وجود این، معتقدم که کرونا در کنار نداشتن آزادی مطبوعات، اثرات زیانباری را بر صنعت مطبوعات و سایر کالاهای مطبوعاتی گذاشته است.»
 
زمانی برای آشکارشدن قوت‌ها و ضعف‌ها
مدیر مسئول و سردبیر روزنامه هفت‌صبح هم‌ با بیان اینکه دورکاری در دوران شیوع کرونا باعث شد تا نقاط قوت و ضعف در حوزه روزنامه‌نگاری مشخص شود، گفت: «شاید تا چند سال تصور می‌کردیم کار روزنامه‌نگاری به‌صورت دورکاری غیرممکن است اما با شرایطی که در ماه‌های گذشته به‌وجود آمد، توانستیم این شیوه کاری را در روزنامه‌ها نیز آزمایش کنیم و در برخی حوزه‌ها شاهد نتایج خوبی بودیم.»
آرش خوشخو در گفت‌وگو با همشهری درباره تجربه کاری در روزهای اوج کرونا، توضیح داد: «در روزنامه هفت‌صبح، حوزه‌های فنی و ممیزی این روزنامه نیز دورکار شد و یکی از تبعات خوب این دورکاری دقت بیشتر و کم‌شدن غلط‌های روزنامه بود، اما در برخی جاها که نیاز به حضور مداوم داشت و  نمی‌شد که موضوعات و بحث‌ها را در شبکه‌های اجتماعی پیگیری کنیم، ضعیف‌تر شدیم. مثلا در گزارش ویژه سیاسی که نیاز به معاشرت داریم تا بتوانیم مطالب بهتری داشته باشیم، این اتفاق افتاد.»
او با بیان اینکه اکنون حدود 40درصد نیروهای فنی و ممیزی در روزنامه حاضر هستند و مابقی در خانه کارهای خود را انجام می‌دهند، افزود: «در حوزه تولید محتوا شاید حدود 15درصد شاهد افت کیفیت بودیم اما در دیگر حوزه‌ها مشکل دیگری نداشتیم. چرا‌که ما در روزنامه به جز حوزه‌های حوادث و بازار که باید گزارش‌های میدانی داشته باشند، در حوزه‌های دیگر مبنای میدانی بودن سوژه‌ها را نداریم.»
مدیر مسئول روزنامه هفت‌صبح ادامه داد: «مخاطبان روزنامه یکی از مهم‌ترین مسائلی هستند که بایدتوجه ویژه به آنها داشته باشیم. ما در شهرستان‌ها زیاد با کاهش مخاطب روبه‌رو نبودیم و مثل سابق روزنامه فروش می‌رفت اما در تهران به‌دلیل اینکه ملاحظات بیشتر بود، کمی در حوزه فروش با مشکل مواجه شدیم که‌ با برگشتن تیراژ روزنامه به حالت عادی، این مسائل نیز برطرف می‌شود.»

پیش از کرونا هم شرایط خوبی نداشتیم
از نگاه مدیرمسئول روزنامه شرق، وضعیت مطبوعات در دوران کرونا همانند شرایط دیگر بخش‌های کشور در این دوران بوده است. ‌مهدی رحمانیان‌، در این‌باره به ‌همشهری‌ گفت: «مطبوعات قبل از کرونا با 2مشکل مواجه بودند؛ یکی شرکت‌هایی بودند که آگهی خارجی به مطبوعات می‌دادند و از کشورمان رفتند و شرکت‌های داخلی هم به لحاظ وضع بد اقتصادی توانی برای تولید نداشتند که بابت تولیدشان بتوانند آگهی بدهند. مسئله دوم کاهش فروش بود. زمانی روزنامه‌ها یک میلیون و 200هزار تیراژ داشتند و الان تیراژ کل روزنامه‌ها به زیر 300هزار رسیده ‌و روزنامه‌هایی که از رهگذر فروش و کسب آگهی درآمد داشتند، بعد از تحریم‌ها دچار معضل شدند و کرونا هم میخ دیگری به تابوت رسانه‌ها زد و باعث شد تا با بحرانی بسیار جدی مواجه شوند.»
آسیب‌دیدن بسیاری از مشاغل با شیوع ویروس کرونا در تمام دنیا اتفاق افتاد، خبرنگاران هم از این قاعده مستثنی نبودند، حالا و با گذشت 2‌ماه از دورکاری که مطبوعات مجبور به رعایت آن شدند، برخی آسیب‌ها بیشتر نمایان می‌شود. شرایط نامساعد اقتصادی، فروش کم و تیراژ پایین باعث شده تا برخی مدیران مسئول به فکر تعدیل نیرو بیفتند، این در حالی است که با اعلام دورکاری مطبوعات، «پیام برازجانی»، دستیار وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی از اختصاص 100میلیارد تومان به مطبوعات برای گذر از کرونا خبر داد. برازجانی در صفحه شخصی‌اش در توییتر تأکید کرد که این تسهیلات به رسانه‌هایی تعلق می‌گیرد که تعدیل نیرو نداشته باشند اما آنطور که پیداست، این کمک هزینه و شرط و شروطش هم باعث نشده تا بعد از 2‌ماه دورکاری در مطبوعات برخی مدیران مسئول به فکر تعدیل نیرو نیفتند. «عبدی» در این باره می‌گوید: «با شیوع ویروس کرونا نه‌تنها هزینه‌ها بالا رفته بلکه درآمدها نیز کم شده است، هزینه‌های رسانه‌ها بالارفته چون مطبوعات ناچارند غیر از هزینه‌های جاری خود، هزینه‌های بهداشتی و رعایت مسائل بهداشتی و ایمنی برای کارمندان خود و افزایش هزینه ناشی از تورم را هم داشته باشند. رعایت موارد بهداشتی اگر‌چه ممکن است کم‌هزینه به‌نظر بیاید، اما برای مطبوعات که بنگاه‌های کوچک اقتصادی هستند، قابل توجه است.»
به گفته رئیس هیأت مدیره انجمن صنفی روزنامه‌نگاران استان تهران، زمانی که وضعیت اقتصادی کشور رو به افول می‌رود، آگهی‌های مطبوعات و به‌دنبال آن فروش مطبوعات نیز کم و زیان‌ده می‌شوند و به‌دنبال راهکارهایی همچون تعدیل نیرو برای جبران مشکلات خود می‌افتند.
«آرش خوشخو»، مدیر مسئول و سردبیر روزنامه هفت‌صبح هم در این‌باره می‌‌گوید: «کم نگه‌داشتن هزینه‌های روزنامه یکی از مهم‌ترین کارهایی بود که مسئولان روزنامه هفت‌صبح انجام دادند تا روزنامه دچار ضرر انباشته نشود. امیدواریم بعد از‌ ماه مبارک رمضان اوضاع مطبوعات به حالت عادی برگردد و شاهد این باشیم که خوانندگان وفادار روزنامه هفت‌صبح همچنان بتوانند روزنامه مورد علاقه‌شان را تهیه کنند.» 
او با بیان اینکه روزنامه آنلاین در فضای مجازی به فروش نمی‌رود، ادامه داد: «‌روزنامه‌ها نمی‌توانند از طریق فضای مجازی درآمد داشته باشند، مگر اینکه سرمایه‌گذاری بزرگی انجام دهند و بتوانند از این طریق خرج خودشان را در‌بیاورند وگرنه در فضای مجازی شانسی برای ادامه حیات روزنامه‌ها وجود ندارد. تنها راه برای ادامه حیات روزنامه‌ها این است که این روزنامه‌ها هزینه‌های خود را کم کنند و به سمت جذب مخاطب وفاداری بروند که عادت به روزنامه‌خواندن دارد.»
«تقی‌پور»، مدیر مسئول روزنامه جهان اقتصاد هم می‌گوید این روزنامه ‌به‌دلیل رعایت مسائل بهداشتی ناگزیر از دورکاری کارمندانش شده و مثل سایر رسانه‌ها  وضعیت در روزنامه جهان اقتصاد به‌گونه‌ای بود که میزان آگهی‌ها به یک‌چهارم تقلیل پیدا کرد و وصول هزینه آگهی‌های قبلی نیز به‌دلیل کاهش میزان فعالیت بنگاه‌ها با تأخیر مواجه شد.» 

آیا تعدیل در راه است؟
روزنامه‌ها در ایران اگرچه سازمان‌های سوددهی نیستند و بسیاری از آنها به یارانه‌های دولتی وابسته‌اند، اما همچنان بخشی از درآمد آنها از طریق جذب آگهی به‌دست می‌آید.
 «عبدی»‌ در این‌باره می‌گوید: «‌هنوز برای ارزیابی ابعاد اثرات اقتصادی کرونا بر مطبوعات زود است، هر‌چند از اسفند‌ماه سال گذشته تا‌کنون تعداد قابل توجهی از روزنامه‌نگاران به‌دلیل شرایط نامساعد اقتصادی رسانه‌ها، بیکار شده‌اند. درنظرسنجی که از اعضای انجمن صنفی داشتیم، متوجه شدیم که حدود 10درصد از این افراد یا بیکار شده و یا درآمدشان کم شده و یا کرونا مشکلات دیگری را برای زندگی شغلی آنان ایجاد کرده است.»
او درخصوص تعدیل نیروهای مطبوعات بعد از شیوع ویروس کرونا در کشور گفت: «خبرهایی درخصوص تعدیل نیروها در مطبوعات بود، تعدادی از روزنامه‌ها به اشکال مختلف تعدیل نیرو داشتند. در این میان روزنامه‌های دولتی و وابسته به دولت مشکلات کمتری را شاهد بودند، با وجود این درخصوص ترسیم تصویر کامل از عوارض کرونا بر حرفه مطبوعاتی باید صبر کرد تا این ویروس آثار خودش را بیشتر نشان دهد، آن موقع است که می‌توانیم گزارش جامع و کاملی از عوارض کرونا بر اقتصاد رسانه‌ها و فعالیت‌های مطبوعاتی داشته باشیم.»
«خوشخو»، سردبیر روزنامه هفت‌صبح نیز معتقد است: «یکی از راه‌هایی که می‌توان روزنامه‌ها را از تعطیلی نجات داد، تقسیم منصفانه یارانه‌هاست. برای این کار می‌توان روزنامه‌هایی که تیراژ و مخاطب ندارند و در فضای مجازی هستند را از دور خارج کرد تا روزنامه‌های واقعی بتوانند روی پای خودشان بایستند. حتی اگر دولت پولی به روزنامه‌های واقعی ندهد و کمکی هم به آنها نکند، همین که شرایطی مهیا شود که روزنامه‌هایی که چاپ نمی‌شوند و روی کیوسک نیستند از دور خارج شوند، ‌کافی است. به این صورت هم در توزیع آگهی‌ها تعادل بهتری برقرار می‌شود و هم مشکلات روزنامه‌ها رفع می‌شود.» 
رحمانیان، مدیر مسئول روزنامه شرق با بیان اینکه تعدادی از رسانه‌ها یا نیروهای خود را تعدیل کرده و یا به شکلی اخراج کرده‌اند، گفت‌: «برخی روزنامه‌ها به‌دلیل مشکلات مالی پرداخت حقوق ثابت را محدود کرده و سیستم حق‌التحریر را ‌تقویت کرده‌اند تا به این ترتیب تعهدی نسبت به خبرنگاران نداشته باشند. در هر صورت بسیاری از مطبوعات به شکلی نیروهای خود را محدود کرده‌اند. روزنامه شرق نیز در این وضعیت دچار بحران شده‌ و واقعیت این است که به‌دنبال یکی از مدل‌هایی که بیان کردم، بودم تا بتوانم روزنامه را سرپا نگه دارم، اما با دو مسئله روبه‌رو بودم؛ از یک طرف مدیریت علمی می‌گوید که باید نیروها و هزینه‌ها را کاهش دهیم، از طرف دیگر مدیریت انسانی می‌گوید در شرایط فعلی کرونا که انسان‌ها درآمدی ندارند، باید در حد ارتزاق مشغول به‌کار باشند و نباید مانع از کسب درآمد آنها شد و این برزخی است که به‌نظرم مدیران رسانه‌ها با آن مواجه شده‌اند.»
  فیس‌بوک و توییتر بعد از کرونا تا اطلاع ثانوی و چه‌بسا به‌طور دائم کارمندانشان را دورکار کرده‌اند، در ایران اما دورکار‌شدن روزنامه‌نگاران در شرایطی که اکثریت روزنامه‌نگاران هیچ وقت از امنیت شغلی مناسبی برخوردار نبوده‌اند، خبر نگران‌کننده‌ای است؛ واقعیت این است که دورکار‌شدن روزنامه‌نگاران در شرایط کنونی برای رسانه‌هایی که با مشکلات اقتصادی و بدهی‌های انباشته مواجه هستند، به کاهش هزینه‌ها منجر می‎شود؛ نتیجه‌ای که برای مدیران رسانه‌ها مطلوب است اما برای خبرنگاران و اعضای تحریریه‌ها چشم‌انداز مبهمی از امنیت شغلی و آینده را ترسیم می‌کند؛ ‌تحریریه‌هایی که کوچک‌تر می‌شوند و نیروی انسانی که ناگزیر خواهد شد با دستمزد کمتری کار کند.
«تقی‌‎پور» مدیر مسئول روزنامه جهان اقتصاد هم معتقد است پیامدهای منفی کرونا برای مطبوعات هنوز روشن نشده و در ماه‌های آینده بیشتر نمایان می‌شود: «مسائل اقتصادی پیش‌رو باعث شده تا نگرانی‌هایی را نسبت به گردش مالی ماه‌های مرداد و شهریور داشته باشیم، چرا‌که پرداخت هزینه بیمه‌ها هم با تأخیر مواجه شده است. تاکنون سعی کرده‌ایم تعدیل نیرو نداشته باشیم و ساعات کار نیز کم نشده است اما هنوز نمی‌دانیم در ماه‌های آخر تابستان و بعد از آن چه شرایطی را پیش‌رو خواهیم داشت.»
او ادامه داد: «دنیای بعد از کرونا با دنیای قبل از کرونا برای مطبوعات نیز متفاوت است، ‌دورکاری‎ها باعث شده تا افق‌های جدیدی برای مدیران روزنامه گشوده شود همانطور که در صنایع و حرفه‌های دیگر همینطور است. در ایام اخیر به این نتیجه رسیدیم که نیرو‌‌های تمام وقتی که اکنون در رسانه‌ها مشغول به‌کار هستند، با دور‌کاری و ظرف چند ساعت می‌توانند کار خود را انجام دهند، مدیران مطبوعات می‌توانند به‌جای نیروهای تمام‌وقت، با نیروهای ساعتی همکاری کنند و با این کار بهره‌وری سازمان‌ها افزایش پیدا می‌کند و حتی می‌توان به‌جای دورکاری با سیستم مزد بر مبنای زمان کار با کارمندان همکاری کرد. این سیستم همکاری شاید در شرایط رقابتی ظاهر خوشایندی نداشته باشد اما می‌تواند تأثیر خوبی بر اقتصاد رسانه‌ها داشته باشد.»
در شرایط فعلی بسیاری انتظار دارند که دولت باید با حمایت‌های بیشتر قدم‌های مؤثری برای سرپا نگه‌داشتن مطبوعات بردارد اما صداهای دیگری هم شنیده می‌شود ازجمله اینکه «مطبوعات بیش از حمایت‌های یارانه‌ای، به آزادی بیشتری نیاز دارند.» 
«‌عبدی» این جمله را می‌گوید و تأکید می‌کند که ‌مهم‌ترین اقدام برای سرپا نگه‌داشتن مطبوعات، گسترده‌کردن مرزهای آزادی بیان است. به‌گفته او «اگر آزادی مطبوعات تامین شود، کرونا که سهل است، هیچ بیماری و حادثه و سانحه دیگری هم نمی‌تواند مطبوعات را زمین بزند.»  به گفته او، همه اینها موجب تقویت رسانه‌ می‌شود و نه ضعف آن؛ زیرا در زمانه بحران مردم به اخبار و تحلیل‌های دقیق بیشتر نیاز دارند: «اما اگر آزادی اطلاع‌رسانی در حد مناسب نباشد، انتشار، تهیه و تولید خبر و تحلیل‌های دقیق در فضای آزاد به‌وجود نیاید، خبرهایی که مشکلات جامعه را مطرح می‌کند و جایگاه نظارتی مطبوعات را ارتقا می‌دهد، در این صورت مطبوعات با همین وضعیتی که هستند، دیر یا زود کفگیرشان به ته دیگ می‌خورد.» او با طرح این پرسش که مگر مطبوعات تا قبل از شیوع کرونا ضعیف نبودند؟‌ ادامه داد: «در کنار آزادی بیان، کمک‌های دولتی باید به مطبوعات انجام شود تا مطبوعات کم کم بتوانند سرپا شوند. با وجود این، نمی‌توانیم رسانه‌هایی که ‌آزادی اطلاع‌رسانی کافی ندارند و فقط کمک‌های دولتی دریافت می‌کنند را رسانه‌هایی بدانیم که برای جامعه فعلی با نیازهای جدید می‌توانند مؤثر و کارآمد باشند.»

آرش خوشخو: تا چند سال تصور می‌کردیم کار روزنامه‌نگاری به‌صورت دورکاری غیرممکن است اما با شرایطی که در ماه‌های گذشته به‌وجود آمد، توانستیم این شیوه کاری را در روزنامه‌ها نیز آزمایش کنیم و در برخی حوزه‌ها شاهد نتایج خوبی بودیم

سعید تقی‌پور: مطبوعات وابسته به دولت در این شرایط توانستند بدون چون و چرا به فعالیت خود ادامه دهند اما مطبوعات خصوصی نگرانی‌های زیادی دارند و شرایط برایشان بسیار سخت شده است

عباس عبدی: درنظرسنجی که از اعضای انجمن صنفی داشتیم، متوجه شدیم که حدود 10درصد از این افراد یا بیکار شده و یا درآمدشان کم شده و یا کرونا مشکلات دیگری را برای زندگی شغلی آنان ایجاد کرده‌است

مهدی‌رحمانیان: برخی روزنامه‌ها به‌دلیل مشکلات مالی پرداخت حقوق ثابت را محدود کرده و سیستم حق‌التحریر را تقویت کرده‌اند تا به این ترتیب تعهدی نسبت به خبرنگاران نداشته باشند