کالابرگ چه شد؟

محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی در نشست علنی روز دوشنبه مجلس پیرامون مسائل اقتصادی روز کشور گفت: «در شرایط فعلی‌ اقتصاد کشور که تلاطم‌های ‌اقتصادی معیشت اقشار مختلف جامعه را به چالش کشیده، بار دیگر بر لزوم همت مضاعف مسئولان برای اجرای فوری طرح کالابرگ الکترونیک تأکید می‌کنم؛ این چندمین باری است که از این تریبون بر ضرورت و فوریت این مهم تأکید می‌شود.» به‌گفته قالیباف «همانگونه که پیش‌تر نیز اعلام شده، این طرح با ثابت نگه داشتن قیمت کالاهای اساسی برای مردم و پرداخت مابه‌التفاوت توسط دولت، می‌تواند بخش قابل توجهی از هدررفت منابع ارزی را مهار و قدرت خرید خانوارها را در برابر تورم حفظ کند. این اقدام نه‌تنها پاسخی عملی به مطالبات رهبر حکیم انقلاب در دیدار با هیأت دولت است، بلکه گامی اساسی در جهت عدالت‌محوری و کاهش فشارهای اقتصادی بر دوش ملت شریف ایران به شمار می‌رود.»  این در حالی است که رهبر انقلاب در 16 شهریور تصریح کردند: «ترتیبی اتخاذ بشود که مردم بتوانند کالاهای اساسی را با قیمت ثابت تهیه کنند.»

طرح کالابرگ اعتباری که از سال 1401اجرا شد متأسفانه به‌دلیل بی‌توجهی به لوازم آن، به اهداف اصلی خود نرسیده است. طرح کالابرگ جزو سیاست‌های حمایتی از اقشار هدف محسوب می‌شود که طبق پیش‌فرض‌های اولیه که در مجلس شورای اسلامی طراحی شد، قرار بود اعتبار خرید کالاهای اساسی موردنیاز مردم را بر مبنای قیمت ثابت تامین کند.
طبق این فروض، قرار بر این شد که دولت، اعتبار خرید کالاهای اساسی را به‌طور ماهانه به‌حساب خانوارهای هدف واریز کند و اگر قیمت کالاها افزایش یافت، مابه‌التفاوت آن در اعتبار کالابرگ دیده شود. بدین‌ترتیب افزایش احتمالی تورم، در طرح کالابرگ دیده می‌شد.
بنابراین مزیت طرح کالابرگ نسبت به یارانه نقدی، این است که ارزش واقعی یارانه نقدی به مرور زمان با افزایش تورم، کاهش پیدا می‌کند اما قدرت خرید کالابرگ کاهش نمی‌یابد چراکه طبق طرح مجلس مقرر شده بود اعتبار خرید مقدار ثابتی از 11قلم ماده خوراکی اصلی به مردم داده شود به‌طوری که در طول 12‌ماه سال، مردم بتوانند بدون پرداخت پول بیشتر، مقدار معین این 11ماده خوراکی را تهیه کنند و مابه‌التفاوت ناشی از گرانی احتمالی این اقلام را باید دولت پرداخت می‌کرد.
اما در یک سال اخیر که چند مرحله طرح کالابرگ اعتباری اجرا شده، دولت صرفا به واریز مبلغ معینی به‌حساب خانوارها اقدام می‌کند؛ این در حالی است که در این مدت شاهد افزایش چند برابری برخی مواد غذایی مثل برنج، مرغ، روغن و حبوبات هستیم اما اعتبار واریزی کالابرگ، ثابت مانده است. از این‌رو اگر خانوارها مثلا با 120هزار تومان در سال گذشته می‌توانستند یک کیلوگرم برنج ایرانی بخرند، اکنون با این مقدار پول فقط می‌توانند 300گرم برنج خریداری کنند چراکه قیمت برنج 3برابر شده است. اگر طرح کالابرگ طبق مصوبه مجلس اجرا شده بود، دولت باید اعتبار خرید یک کیلوگرم برنج را به مردم می‌داد. بنابراین سال گذشته که برنج 120هزار تومان بود، دولت باید 120هزار تومان اعتبار خرید برنج می‌داد و امسال که برنج 300هزار تومان شده، دولت باید 300هزار تومان اعتبار به خانوارها می‌داد.
احتمالا مهم‌ترین دلیل دولت برای عدم‌اجرای دقیق کالابرگ، محدودیت منابع است. در این زمینه با توجه به مزیت کالابرگ نسبت به یارانه نقدی، ضروری است دولت به‌تدریج کالابرگ را جایگزین یارانه نقدی کند. برای بررسی این موضوع، گفت‌وگو با چند نماینده مجلس در ادامه تقدیم می‌شود.

دولت طرح کالابرگ را اجرا کند
محمدتقی نقدعلی
نماینده خمینی‌شهر

مشکل اصلی
 وظیفه حاکمیت: جلوگیری از درماندگی نیازمندان در تأمین نیازهای اولیه
  ابعاد: این تکلیف، هم الزام اخلاقی است و هم ضرورت اجتماعی برای ثبات و عدالت

مبنای قانونی
  برنامه هفتم توسعه: صراحتا تکلیف اجرای حمایت‌های معیشتی و منابع مالی لازم برای آن پیش‌بینی شده است.
  انتظار مجلس: مجلس تکلیف را مشخص کرده و هیأت رئیسه بر اجرای سریع تأکید دارد.

سابقه و علت وضع موجود
  تصمیم ۱۴۰۱: حذف ارز ترجیحی با تصویب مجلس؛ در قانون بودجه حکم ارائه کالابرگ الکترونیک گنجانده شد.
  عملکرد دولت پس از حذف ارز ترجیحی: مابه‌التفاوت به‌صورت نقدی پرداخت شد (نه کالابرگ).
  نتیجه نقدی بودن پرداخت: ایجاد آثار تورمی و ناتوانی در حفظ قدرت خرید اقشار ضعیف

ارزیابی مجلس
  دید کارشناسی مجلس: کالابرگ الکترونیک می‌توانست بدون فشار تورمی، امکان خرید کالاهای اساسی را فراهم کند.
  علت عدم‌تحقق: نقص در اجرا و نبود زیرساخت مناسب در گذشته

وضعیت فعلی
  زیرساخت‌ها: پس از سال‌ها، زیرساخت‌های لازم برای اجرای کالابرگ الکترونیک فراهم شده است.
  گزارش اجرایی: تاکنون گزارش رسمی از اقدامات عملی دولت در این زمینه اعلام نشده است؛ تأخیر جای تأمل دارد.

خواسته صریح 
  دعوت به اقدام: اکنون نوبت دولت است که با «اراده و سرعت عمل» وارد مرحله اجرا شود.
  هدف: تضمین دسترسی اقشار کم‌درآمد به کالاهای ضروری از طریق کالابرگ الکترونیک

منافع اجرای موفق
  حمایت از دهک‌های پایین: مقاومت در برابر نوسانات اقتصادی و شوک‌های بازار
  کاهش فشار اقتصادی: گامی مؤثر در جهت عدالت اجتماعی و ثبات معیشتی

هشدارها و ریسک‌ها
  اگر اجرا نشود: استمرار پرداخت نقدی ممکن است آثار تورمی و ناتوانی در هدفمندی را تداوم بخشد.
  لزوم سرعت: تأخیر بیشتر به بهای افزایش آسیب‌پذیری نیازمندان تمام می‌شود.

توصیه‌های کوتاه‌مدت (برای دولت)
  اعلام فوری جدول اجرایی و زمانبندی.
  ارائه گزارش عملکرد و شفاف‌سازی نحوه تخصیص منابع
  راه‌اندازی سریع سامانه کالابرگ الکترونیک در یک پایلوت ملی و گسترش تدریجی
  تضمین دسترسی اقشار کم‌درآمد و حذف دوباره‌کاری پرداخت نقدی برای گروه‌های تحت پوشش
  نظارت و گزارش‌گیری ماهانه برای حفظ شفافیت و اعتماد عمومی

400هزار تومان کم و ناقص است
عمر علیپوراقدم
نماینده ماکو
وضع کنونی 
 فشار اصلی: تشدید تحریم‌ها و فروپاشی برجام؛ تورم افسارگسیخته معیشت مردم را تهدید می‌کند.
 عمل جاری: کالابرگ الکترونیک فعلا ناقص اجرا می‌شود؛ پرداخت نقدی و پوشش محدود (فقط 3دهک پایین)
 نیاز: گسترش حمایت‌ها فراتر از 3دهک؛ تقریبا ۷۰درصد جامعه به نوعی نیازمند کالابرگ یا بسته‌های حمایتی‌اند.

تجربه تاریخی و توجیه راهبردی
 سابقه موفق: ایران در دوران دفاع‌مقدس تجربه کارآمدی کالابرگ را داشته است.
 استدلال: کالابرگ الکترونیک امروز با هزینه کمتر قابل اجراست و می‌تواند مانع افزایش مستقیم فشار تورمی بر مردم شود.

اصول محوری پیشنهاد شده
 اجرای کامل کالابرگ الکترونیک با تضمین عرضه کالاها به قیمت ثابت و پرداخت مابه‌التفاوت توسط دولت 
 گسترش پوشش حمایتی فراتر از 3دهک؛ بازتعریف دهک‌بندی بر مبنای معیارهای فقر واقعی
 ترکیب سیاست‌ها: کالابرگ + وام‌های کم‌بهره + تامین مسکن به‌عنوان بسته هم‌افزا برای کاهش فشار معیشتی
 هدف نهایی: رونق اقتصادی و افزایش اشتغال تا کاهش وابستگی دائمی به یارانه‌های کالایی

 سازوکار عملیاتی پیشنهادی
 به‌روزرسانی دهک‌بندی: معیار جدید مبتنی بر سطح فقر خانوار؛ پوشش تضمینی کارکنان کم‌درآمد
 شبکه عرضه: تفاهم با فروشگاه‌های زنجیره‌ای و توزیع‌کنندگان مجاز برای عرضه کالا به قیمت ثابت کالابرگ
 منابع مالی: استفاده از اختیارات بودجه‌ای، بازتخصیص هزینه‌های غیرضروری و تمرکز بر اولویت‌های معیشتی
 نظارت و شفافیت: گزارش ماهانه از تخصیص‌ها، میزان مصرف و تأثیر قیمتی

 مزایا و برآیندها
 کاهش فوری فشار معیشتی برای اکثریت جامعه
 حفظ رضایت عمومی و تقویت مشروعیت اجتماعی و حمایت از نیروهای مسلح
 کاهش اثرات تورم بر سفره مردم در کوتاه‌مدت؛ تسهیل مسیر رونق اقتصادی در میان‌مدت

انتظار مجلس از دولت
صدیف بدری
عضو هیأت‌رئیسه مجلس
مأموریت کلیدی
 هدف راهبردی: تضمین دسترسی اقشار کم‌درآمد به کالاهای اساسی (گوشت، مرغ، برنج و…) با قیمت ثابت
 مکانیسم موردنظر مجلس: دولت مابه‌التفاوت قیمت را بپردازد.

مبنای قانونی و هماهنگی نهادها
 تکیه‌گاه قانونی: برنامه هفتم توسعه و قانون بودجه - تکلیف روشن برای دولت در توزیع کالابرگ
 دستورکار مشترک: مجلس و دولت بر اجرای این راهبرد تأکید دارند و گام‌های اولیه برداشته شده است.

شکاف اجرا با انتظار مجلس (مسئله بنیادی)
 واقعیت گزارش‌شده: آنچه در عمل اجرا می‌شود «واریز رقم ثابت» است (اعتبار نقدی/اعتباری).
 تناقض: بازار همچنان شاهد افزایش قیمت کالاهای اساسی است؛ بنابراین هدف «قیمت ثابت کالا» محقق نشده است.

اقداماتی که تاکنون اعلام‌شده
 رایزنی مجلس با وزارت تعاون برای رفع نواقص اجرایی
 تأکید بر به‌روزرسانی اطلاعات دهک‌بندی‌ها؛ زمانبندی: «حداکثر تا ۲‌ماه آینده»

 نکات اجرایی ضروری (خلاصه برای دولت)
 اجرای دقیق اصل «قیمت ثابت کالا و پرداخت مابه‌التفاوت توسط دولت» نه صرفا واریز اعتبار ثابت
 تضمین عرضه کالاهای مشخص شده در شبکه‌های توزیع واجد شرایط (فهرست فروشگاه‌ها/سازمان‌های عرضه‌کننده)
 ارتقای شفافیت و انتشار گزارش‌های ماهانه از مقدار تخصیص‌ها، قیمت‌ها و پوشش دهکی
 به‌روزرسانی فوری دهک‌بندی‌ها و تطبیق فهرست مشمولان با واقعیت اقتصادی

 شاخص‌های موفقیت قابل اندازه‌گیری
 درصد کالاهای اساسی عرضه‌شده به قیمت ثابت (هدف: +۹۵درصد)
 کاهش نوسان قیمت ماهانه برای کالاهای مشمول (هدف: حداقل ۵۰درصد کاهش نوسان نسبت به وضعیت فعلی)
 نرخ پوشش دقیق دهک‌ها (هدف: انطباق ۹۵درصد از فهرست با داده‌های به‌روزشده)
 گزارش‌های عمومی و قابل راستی‌آزمایی هر ۳۰روز

شرط اثرگذاری توزیع کالابرگ
جعفر قادری
نایب‌رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس
 اهداف اصلی (آنچه باید فراهم شود)
 تأمین کالاهای اساسی مشخص(مثلا گوشت، مرغ و برنج) برای دهک‌ها با قیمت کف/ثابت
 پر کردن «فاصله قیمتی» توسط دولت (پرداخت مابه‌التفاوت) تا خانوار درگیر نوسان قیمت نشود.

 اصول محوری اجرا (باید رعایت شود)
 قابلیت‌سنجی عرضه: تضمین وجود و تأمین مستمر کالاهای مشمول در شبکه عرضه
 قیمت‌گذاری شفاف: اعلام قیمت ثابت کالابرگ و سازوکار محاسبه مابه‌التفاوت
 هدفمندی دقیق دهک‌ها: به‌روزرسانی اطلاعات دهک‌بندی و جلوگیری از خطا در شمولیت
 تنوع و انتخاب: امکان انتخاب میان اقلام معین برای افزایش رضایت و کارایی

اقدامات اجرایی ضروری (فهرست کوتاه)
 اعلام رسمی فهرست کالاهای مشمول و قیمت‌های پایه
 مکانیسم پرداخت مابه‌التفاوت توسط دولت و انتشار ماهانه گزارش هزینه‌ها
 ایجاد شبکه عرضه مشخص (فروشگاه‌ها و توزیع‌کنندگان واجد شرایط)
 به‌روزرسانی دهک‌بندی‌ها(مثلا هر 3-2ماه)
 پایلوت منطقه‌ای قبل از اجرای سراسری و سنجش اثرات تورمی

ارتباط با سیاست‌های کلان اقتصادی
 کالابرگ «ابزار حمایتی موقت و هدفمند» است، اما برون‌رفت پایدار نیازمند رونق اقتصادی است: افزایش اشتغال و رشد درآمد واقعی خانوار.
 سیاست‌ها باید همزمان 2مسیر را پی بگیرند: (1) تأمین کوتاه‌مدت معیشت با کالابرگ و (2) سیاست‌های رونق‌آفرین برای کاهش وابستگی بلندمدت به یارانه‌های کالایی

شاخص‌های موفقیت(قابل اندازه‌گیری)
 درصد کالاهای مشمولی که طبق قیمت ثابت عرضه شده‌اند (هدف: ≥ ۹۰درصد)
 کاهش نوسان ماهانه قیمت کالاهای مشمول (نسبت به دوره قبل از اجرای کامل)
 درصد پوشش دقیق دهک‌ها و میزان خطای شمول(هدف: <۵درصد)

کالابرگ جایگزین یارانه‌ها شود
جبار کوچکی‌نژاد
عضو کمیسیون برنامه و بودجه
وضع کنونی
 فشار اصلی: تورم شدید، حذف ارز ترجیحی و ناکارآمدی پرداخت‌های نقدی باعث شده یارانه‌ها دیگر پاسخگوی معیشت مردم نباشد.
 عمل جاری: پرداخت نقدی ۲۰۰ تا ۵۰۰هزار تومانی جایگزین کالابرگ شد؛ اما امروز حتی ۵۰۰هزار تومان برای خرید یک کیلو گوشت کافی نیست.
 نیاز: اجرای کامل کالابرگ الکترونیک برای ۷دهک جامعه با تأمین کالاهای اساسی به قیمت ثابت و کنترل جریان ارز ترجیحی

اصول محوری پیشنهاد شده
 اجرای کالابرگ با عرضه کالا به قیمت‌های ثابت شهریور ۱۴۰۰
 پرداخت مابه‌التفاوت قیمت‌ها توسط دولت و حذف دلالی
 تعریف ۱۰ قلم کالای اساسی (گوشت، مرغ، برنج، روغن، لبنیات و …) با نرخ ثابت
 پوشش حمایتی دهک‌های ۱ تا ۷ برای حفظ تعادل معیشتی و سلامت غذایی

سازوکار عملیاتی پیشنهادی
 تخصیص ارز ترجیحی هدفمند: دولت سالانه ۱۱میلیارد دلار برای واردات کالاهای اساسی می‌پردازد، اما قیمت واقعی به مردم نمی‌رسد (مرغ کیلویی ۱۴۰هزار تومان، برنج ۴۰۰هزار تومان).
 مدیریت عرضه: فروش کالا از طریق فروشگاه‌های زنجیره‌ای به نرخ ثابت کالابرگ
الگوی پیشنهادی ماهانه
 ۱۰ کیلو برنج × ۱۰۰هزار تومان
 ۲ کیلو گوشت × قیمت یارانه‌ای
 ۱۰کیلو مرغ + ۵کیلو روغن
 تأمین منابع: فروش بخشی از یارانه ارزی (۱۸میلیارد دلار سال گذشته) در بازار و بازتخصیص درآمد حاصل به طرح کالابرگ

پیشنهادهای مکمل
 توسعه وام‌های کم‌بهره خانوادگی، مانند وام ۶۰۰ میلیون تومانی با سود ۴درصد  برای جهیزیه
 طراحی سامانه هوشمند رصد کالا و دهک‌ها برای توزیع شفاف و عادلانه
 بازگشت اعتماد عمومی از طریق گزارش‌دهی مستمر و عملکرد میدانی