نبرد با دود فرمانده می‌خواهد

سیدمحمد فخار- خبر‌نگار

برنامه‌های آلودگی هوا عمری به درازای نیم قرن در ایران دارند. اما همه آنها روی زمین مانده‌اند و آسمان از هجوم آلاینده‌های جوی تیره‌تر می‌شود. فقدان فرماندهی واحد و نبودن ریسک‌پذیری بودجه‌ای، مهم‌ترین نقطه ضعف کشور در این مسیر است. در میان ده‌ها برنامه‌، هیچ‌یک کاربردی‌تر و مؤثرتر از برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران و کلانشهرها نیست که در سال 96از سوی شهرداری تهران به دولت پیشنهاد شد. این برنامه که سال 98بار دیگر به‌روزرسانی شد، 2میلیارد دلار منابع مالی نیاز داشت تا طی 4سال دست‌کم نیمی از آلودگی هوا در کشور حذف شود. اما فقدان فرماندهی واحد موجب شد هیچ نهادی نتواند از پس 14نهاد مؤثر در کاهش آلودگی هوا برآید و همه دستگاه‌های مرتبط را به شکلی اثرگذار پای کار بیاورد. اکنون جای خالی فرماندهی که بتواند هم‌ اندازه رئیس‌جمهوری بر تمامی نهادهای مرتبط با مقابله با آلودگی هوا مدیریت و آنها را ملزم به رعایت دستورات کند، بیش از همیشه احساس می‌شود.

7500میلیارد تومان کجا و 17500میلیارد تومان کجا؟
3بهمن 1396بود که شهردار تهران در کنفرانس ملی کاهش آلودگی هوای کشور از برنامه‌ای رونمایی کرد که می‌توانست آلودگی هوای تهران را به نصف برساند و این برنامه در گام بعدی در کلانشهرهای کشور اجرایی شود. طبق این برنامه با اختصاص 7500میلیارد تومان منابع مالی طی 4سال، با اجرای یک بسته مدیریتی شامل نوسازی منابع آلاینده، کنترل آلایندگی منابع موجود با فیلترها و اقدامات مدیریتی، بخش قابل توجهی از تولیدکننده‌های ذرات معلق و گازهای سمی حذف می‌شدند. مخاطب اصلی این برنامه دولت بود که باید منابع مالی دلاری را در اختیار تهران و پس از آن شهرها قرار می‌داد. اما این برنامه با بی‌مهری مطلق روبه‌رو شد. به‌طوری که در آذرماه سال 1398شهردار تهران در تریبون نمازجمعه اعلام کرد رقم این برنامه 4ساله به 17500میلیارد تومان رسیده و شهرداری همچنان پای کار است و با در اختیار قرارگرفتن منابع مالی دلاری می‌توان این گام مهم برای حذف 50درصدی آلودگی هوای تهران و کلانشهرها را عملیاتی کرد.

 برنامه‌ای که بر زمین ‌ماند
محسن پورسیدآقایی، استاد دانشگاه و معاون سابق حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران که از طراحان اصلی برنامه جامع کاهش آلودگی هوای پایتخت بود، حالا در گفت‌وگو با همشهری دلیل اجرایی نشدن این برنامه مهم را تشریح کرده است. پورسیدآقایی می‌گوید: این برنامه شامل طرحی جامع بود که منابع آلوده‌کننده هوا را کنترل می‌کرد. اتوبوس‌ها، کامیون‌ها، تاکسی‌ها، موتورسیکلت‌ها و اقدامات مدیریتی جزو بخش‌های مهم این برنامه بودند که با نوسازی و فیلتراسیون آلاینده‌ها قرار بود به جنگ آنها برویم. البته این طرح مستند به منابع مالی و پشتوانه‌های دلاری بود تا بتوان وسایل نو را جایگزین فرسوده‌ها کرد. برای این مهم نه شهرداری توانست بودجه اختصاص دهد نه دولت پای کار آمد. البته در بخش نوسازی طرح ترافیک و کنترل تردد دیزلی‌ها توانستیم برخی اقدامات مؤثر را انجام دهیم. اما برای اجرای چنین برنامه مهمی دولت باید منابع دلاری از بودجه اختصاص می‌داد.
نکته دیگری که این مدیر سابق شهری به آن اشاره می‌کند، فقدان فرماندهی واحد برای مقابله با آلودگی هواست. او می‌گوید: مقابله با آلودگی هوا اقدامی ملی است و باید دولت و مجلس برای رفع آن پای کار بیایند. هم‌اکنون هیچ مرجع رسمی برای کاهش آلودگی هوا وجود ندارد که بتواند وزارتخانه‌های نفت ، راه ، کشور و صنعت را پای کار بیاورد و آنها نیز از این فرمانده حرف‌شنوی داشته باشند.

 جزئیات برنامه
برنامه جامع کاهش آلودگی هوای پایتخت و کلانشهرها طبق بررسی‌های دقیق و کارشناسانه، منابع منتشر‌کننده را هدف گرفته است. درصورت اجرای این برنامه طی 4سال، میزان تولید ذرات معلق ۵۵درصد و تولید گازهای سمی ۴۵درصد کاهش می‌یابد. این در حالی است که بخش قابل توجه منابع آلاینده شهرها پس از وقوع اینورژن بازتولید می‌شود و به سطح زمین باز می‌گردند. بنابراین درصورت حذف نیمی از منابع انتشار آلودگی هوا، گام بزرگ‌تر برای حذف بازانتشار ذرات معلق نیز برداشته می‌شود. حتی الگوی مالی این برنامه نیز چنین طراحی شده که در سال نخست از سوی دولت تأمین شود و بقیه منابع مورد نیاز نیز به‌صورت تسهیلات بانکی و آورده مالکان و بهره‌برداران فراهم شود تا کمترین فشار به دولت وارد شود. محورهای این برنامه شامل نوسازی و بهسازی اتوبوس‌ها و کامیون‌های فرسوده، نصب فیلتر دوده روی انواع خودروهای دیزلی موجود، نوسازی مینی‌بوس‌های فرسوده و اسقاط خودروهای کاربراتوری، اسقاط موتورسیکلت‌های کاربراتوری و ورود موتورهای برقی و تعویض مستمر کاتالیست تاکسی‌ها بود.

 برآورد اجرای طرح به قیمت امسال
سال96، برنامه جامع کاهش آلودگی هوا با 7500میلیارد تومان طی 4سال قابل اجرا بود. این رقم سال گذشته به 17500میلیارد تومان رسیده است. اما نرخ دلار که مبنای مبادلات بین‌المللی است، تعیین‌کننده این رقم در زمان اجرای برنامه است. متوسط قیمت دلار طی هفته‌های جاری 25هزار تومان بوده است و با استناد به این نرخ هم‌اکنون رقمی حدود 50هزار میلیارد تومان بودجه برای اجرای برنامه کاهش نیمی از آلودگی هوا در 4سال نیاز است. بررسی‌های همشهری مشخص کرده که اجرای برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران و کلانشهرها هنوز هم فایده‌های فراوان دارد. اگر چه 50هزار میلیارد تومان بودجه طی 4سال برای اجرای چنین طرحی نیاز است که رقم سالانه آن 12.5هزار میلیارد تومان می‌شود، اما باید دید آلودگی هوا و فرسودگی ناوگان چه هزینه‌هایی برای کشور و شهروندان دارد؟ طبق برآورد سازمان بهداشت جهانی، سالانه 2.6میلیارد دلار خسارت مالی از محل آلودگی هوا به مردم ایران تحمیل می‌شود. این یعنی تنها در این بخش 65هزار میلیارد تومان سالانه خسارت وجود دارد که 5برابر رقم اختصاص‌یافته به برنامه مذکور است. این آمار البته بدون درنظر گرفتن هزینه‌های ناشی از مرگ بر اثر آلودگی هواست که براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی عامل 12هزار مرگ زودرس، تعطیلی‌ها و سایر تبعات منفی آلودگی هوا در ایران است.

 اهمیت خروج فرسوده‌ها
اهمیت برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران و کلانشهرها در شرایطی است که فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل عمومی در بدترین شرایط تاریخ کشور قرار دارد. براساس آمارهای سازمان حفاظت محیط‌زیست و ستاد اسقاط وسایل نقلیه کشور، متوسط عمر اتوبوس‌های کشور به 11سال رسیده که 3سال بالاتر از سن فرسودگی است. متوسط عمر موتورسیکلت‌های کاربراتوری نیز هم‌اکنون 9سال است که با ورود موتورسیکلت‌های رسوبی مانده در پارکینگ‌ها، متوسط عمرشان به 12یعنی 4سال پس از فرسودگی می‌رسد. عمر متوسط کامیون‌های کشور 40سال است که 20سال بالاتر از عمر فرسودگی محسوب می‌شود. طبق برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران و کلانشهرها همه ناوگان فرسوده حمل بار و مسافر در شهرها اسقاط می‌‌شوند و وسایل نقلیه نو جای آنها را می‌گیرند.

 تجربه شهرهای بزرگ در طرح‌های نوسازی
حذف منابع آلوده‌کننده هوا در همه شهرهای دنیا بزرگ‌ترین گام برای کاهش آلودگی است. وقتی انگشت اتهام اصلی به سمت وسایل نقلیه برود، قطعا باید نوسازی و فیلترکردن آلاینده‌ها مدنظر قرار گیرد. در شهرهای بزرگ اروپا که هنوز 60درصد خودروهای سواری دیزلی هستند، در پی افزایش کیفیت گازوییل مصرفی به بهترین شرایط، ‌نصب فلیتر دوده از سال 2009در دستور کار قرار گرفت و از سال 2016هیچ خودروی فاقد فیلتری در اروپا باقی نماند. افزایش مالیات وسایل نقلیه آلاینده نیز تا آن حد افزایش یافت که همه به سمت وسایل نقلیه پاک رفتند و ماندن برای دودزاها گران و گرانتر شد. نکته دیگر اجرای برنامه‌های ترددی ترافیکی با محور محیط‌زیست بود. این شهرها میلیاردها دلار حمایت‌های دولتی دریافت کردند و به سرعت کار را به انجام رساندند.