تغییر الگوی مصرف

فاطمه پاسبان
عضو هیأت علمی مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی


تورم و افزایش قیمت‌ها که بخش اعظم آن در نتیجه اقدامات و سیاستگذاری دولت‌هاست بر متغیرهای بسیاری ازجمله سبد غذایی و امنیت غذایی مردم یک کشور تأثیر‌گذار است. در چنین شرایطی خانوارهای شهری و روستایی در مواجهه با پدیده تورم که در کوتاه‌مدت به‌وجود می‌آید، امکان افزایش میزان درآمد ندارند و با کاهش قدرت خرید واقعی مواجه می‌شوند و به‌ناچار اقدام به حذف برخی از اقلام مصرفی در سبد خرید یا تغییر الگوی مصرفی می‌کنند. درصورت امکان هم گزینه جایگزین را انتخاب می‌کنند و اقلام دیگری که قیمت کمتری دارند، جایگزین برخی کالاها می­‌کنند. تغییر الگوی مصرف ناشی از تورم و افزایش قیمت‌ها چون از قبل پیش­‌بینی و برنامه‌­ریزی نشده، خود ممکن است باعث شوک قیمتی در بازار و تورم شود؛ به‌عبارتی باز تولید تورم کند. به‌عنوان نمونه افزایش قیمت گوشت و ناتوانی قدرت مالی خانوارهای متوسط و کم‌درآمد به خرید آن و جایگزین‌کردن مصرف حبوبات و افزایش تقاضای حبوبات، اگر عرضه نتواند پاسخگوی تقاضا شود، باعث افزایش قیمت حبوبات خواهد شد. از این‌رو توجه به سبد مصرفی خانوار(خوراکی و غیرخوراکی) شهری و روستایی، هم از منظر امنیت غذایی، تغذیه سالم و رفاه و هم از منظر مدیریت و کنترل تورم حائز اهمیت است.
براساس سبد غذایی مطلوب وزارت بهداشت، هر فرد ایرانی باید روزانه 310گرم نان، 95گرم برنج، 20گرم ماکارونی، 26گرم حبوبات، 70گرم سیب‌زمینی، 300گرم سبزی، 280گرم میوه، 38گرم گوشت قرمز، 64گرم گوشت سفید، 35گرم تخم‌مرغ، 250گرم لبنیات، 35گرم روغن نباتی و 40گرم قندوشکر مصرف کند. به‌طور یقین تغییر قیمت مواد غذایی و تورم که بعد از کرونا در بازار حاکم شده بر سبد مطلوب غذایی (هم میزان و هم تغییر اقلام جایگزین) اثرگذار است. براساس اطلاعات منتشر‌شده مر‌کز آمار ایران در اسفند‌ماه 1398همزمان با شیوع ویروس کووید- 19نرخ تورم کشور نسبت به‌مدت مشابه سال قبل (تورم نقطه‌ای) 22درصد بوده که روند افزایش تورم نقطه‌­ای در سال1399 ادامه داشته و تیرماه به 26.9درصد و در آبان‌ماه به 46.4درصد رسیده است که روند رو به‌رشد و فزاینده تورم را در سال1399 نسبت به سال قبل نشان می‌دهد. در مورد اقلام خوراکی و آشامیدنی مشاهده می‌شود که تورم نقطه‌ای در اسفند‌ماه سال1398 حدود 14.6درصد بوده که در تیرماه سال 1399به 21درصد و در آبان‌ماه امسال به 56.6درصد بالغ شده است. آمار نشان می‌دهد که بعد از کرونا،  تورم مواد غذایی و خوراکی به‌شدت اتفاق افتاده است. برخی اقلام غذایی به‌شدت در سال1399 نسبت به بهمن‌ماه 1398متورم شده است؛ به‌طوری که در آبان‌ماه 99نسبت به بهمن‌ماه 98بیشترین افزایش قیمت‌ها مربوط به برنج خارجی با 139درصد، عدس با 136درصد و گوشت مرغ با92درصد است. بررسی افزایش قیمت برخی اقلام خوراکی که سبد مطلوب غذایی تعیین‌شده توسط وزارت بهداشت است، نشان می‌دهد که برخی اقلام به‌مرور از سبد خانوارها حذف، کاهش و یا جایگزین دیگر اقلام شدند که این موضوع سلامت تغذیه‌ای خانوارها را تهدید می‌کند. از طرف دیگر با افزایش قیمت گوشت، حبوبات جایگزین آن شده و به‌دلیل افزایش تقاضا، قیمت حبوبات هم به‌شدت افزایش یافته است. به خطر‌افتادن سلامت افراد جامعه، تغذیه ناسالم و کاهش ضریب هوشی کودکان، بیماری و افزایش هزینه درمان و فشار به بودجه خانوار و کاهش بهره‌وری ازجمله پیامدهای نامطلوب افزایش تورم و افزایش قیمت مواد غذایی و خوراکی است. از طرف دیگر، تورم نقطه‌­ای کالاهای غیرخوراکی و خدمات در اسفند‌ماه سال 1398 حدود 25.7درصد بوده که در تیرماه سال1399 به 29.8درصد و در آبان ‌ماه امسال به 41.8درصد بالغ شده است. همانطور که مشاهده می‌شود تورم فزاینده در بخش کالاهای غیرخوراکی و خدمات وجود دارد و تورم آن در آبان‌ماه کمتر از تورم مواد خوراکی است. افزایش تورم کالا و خدمات بر قیمت تمام‌شده تولید، افزایش هزینه غیرخوراکی خانوار و فشار بر بودجه خانوار تأثیر‌گذار خواهد بود و کاهش پس‌انداز را به‌دنبال خواهد داشت که در نتیجه آن ما شاهد کاهش سرمایه‌گذاری و تولید و رشد اقتصادی خواهیم بود و در نهایت وضعیت رکود تورمی در کشور وخیم‌تر و رفاه جامعه تهدید خواهد شد و تمام این موارد گسترش فقر را به‌دنبال خواهد داشت. از آنجا که تورم در کشور ما به دلایل مختلفی چون مشکلات ساختاری اقتصاد (همانند وابستگی به درآمد نفتی)، کسری بودجه دولت، انتظارات قیمتی، تحریم و پیامدهای آن (همانند شوک شدید ارزی)، شیوع ویروس کووید- 19و اختلالات و پیامدهای آن، تبعات نپیوستن به FATF (گروه اقدام مالی)، ناکارآمدی مدیریت تولید و بازار، ناکارآمدی سیاست‌های اتخاذ‌شده، کاهش سرمایه اجتماعی و بسیاری عوامل دیگر دارد. در این میان شیوع ویروس کووید- 19و گستردگی آن در تمامی استان‌های کشور، شوکی را به اقتصاد وارد کرده که به دلایل مختلف ازجمله افزایش هزینه تولید به‌خصوص هزینه دستمزد، اختلال در زنجیره ارزش محصول، تعطیلی و قرنطینه و تغییر الگوی مصرف خانوارها باعث افزایش تورم و قیمت مواد غذایی شده است. اما اینکه کووید- 19چه سهمی در افزایش نرخ تورم و قیمت کالاها داشته نیاز به تحقیق علمی و درنظر گرفتن همه عوامل و احصای سهم هر یک از عوامل تأثیرگذار بر تورم دارد که یکی از آنها کووید-19 است.