گزارش ویژه
آتش‌سوزی در عمارت اتابک
معراج قنبری
رازِ امین‌السلطان
میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان، یکی از پرآوازه‌ترین و شناخته شده‌ترین رجال و وزرای روزگار قاجار، سال ۱۲۳۷ خورشیدی در تهران متولد شد. او آگاهی قابل توجهی از ادبیات فارسی داشت و در نظم و نثر صاحب فکر بود.
وی در زمان حیات پدر، القابی چون «صاحب جمع» و «امین‌الملک» را با خود داشت و پس از فوت پدر، مناصب او را عهده‌دار شد. در حدود سال‌های ۱۲۶۰ خورشیدی، وزیراعظم دربار بود و رفته‌رفته صدراعظم ناصرالدین شاه شد و امور کشور را به دست گرفت.
در ادامه و دوره مظفرالدین شاه او در این منصب باقی ماند، اما طولی نکشید که در مقابل برخی دسایس درباریان شکست خورد و به قم تبعید شد. زمان زیادی نگذشت و شاه در پی بی‌لیاقتی‌های امین‌الدوله، وی را از قم به تهران فراخواند و او دوباره با نام «اتابک اعظم» صدراعظم ایران شد. جالب این‌که مدتی بعد از سفرهای اروپایی مظفرالدین‌شاه، او مجددا از منصب خود کنار گذاشته شد.
با تکیه زدنِ محمدعلی میرزا به تخت سلطنت و با اصرار او، اتابک اعظم بار دیگر فراخوانده شد و به مقام نخست‌وزیری منصوب گردید. حدود پنج ماه نخست‌وزیر و وزیر کشور بود و سرانجام روز ۸ شهریور ۱۲۸۶ در حالی که همراه سیدعبدالله بهبهانی قصد خروج از مجلس کرده بود، در صحن بهارستان با ضرب گلوله «عباس آقا صراف تبریزی» به قتل رسید. در نهایت این مرد صاحب قدرت و نفوذ در سه دوره حکومت قاجار را در مقبرهی شخصی‌اش در قم به خاک سپردند.
پارک اتابک نامِ باغ و عمارتی بود که به درخواست اتابک اعظم و برای اقامت‌اش در انتهاى خیابانِ سى تیر، توسط میرزا‌مهدی‌خان شقاقی، نخستین مهندس معمار ایران ساخته شد.
پس از درگذشت وی، ورثه‌ی او این پارک را به «ارباب جمشید جمشیدیان» می‌فروشند. پس از مدتی نیز مالک جدید برای دریافت وام از بانک استقراضی ایران، عمارت را به رهن بانک می‌دهد و چون توان بازپرداخت بدهی خود در زمان معین را نداشته، ناگزیر پارک اتابک را به همان بانک می‌فروشد.
مهدی خان معمارِ پیشرو
میرزا مهدی خان شقاقی ملقب به ممتحن‌الدوله، سال ۱۲۲۳ خورشیدی در تهران متولد شد. او نخستین مهندس معمار (آرشیتکت) ایران به شمار می‌رود. مهدی خان پس از گذراندن دوران تحصیل، بر اثر یک سلسله اتفاق‌های خانوادگی به دستور ناصرالدین شاه، با اولین هیئت محصلین به پاریس اعزام شد و پس از اتمام تحصیل متوسطه و اخذ گواهینامه مهندسی معماری در مدرسه عالی پاریس (آرشیتکتور)، در سال ۱۲۴۳ خورشیدی به ایران بازگشت. از مهم‌ترین آثار معماری ممتحن‌الدوله، می‌توان به ساختمان‌های مجلس سپهسالار، مجلس شورای ملی، عمارت اتابک و قصر فیروزه اشاره کرد. وی سرانجام ۷۶ ساله بود که در تهران درگذشت.
آتش‌سوزی در عمارت
الناز بایرام‌زاده
در محرم سال ١٣٠٠ خورشیدی عمارتِ وسط پارک اتابک، دچار آتش‌سوزی شد. شدّت این آتش‌سوزى چنان بود که قهرمان میرزا عین‌السلطنه سالور در روزنامه‌ی خاطرات‌ش به شرح آتش‌سوزى پرداخته و نوشته است:
«واقعه آتش‌سوزى به علت بى‌مبالاتىِ عمله‌جات شیروانى پارک اتابک بود که در روى سقف شیروانى عمارت مشغول به کار بودند و بر اثر این بى‌مبالاتى کل طبقه اوّل و دوّم عمارت پارک که بسیار وسیع بود، سوخته و منهدم شده بود. امّا به واسطه مراقبت و پاسبانى آژان و قزاق‌ها که تعدادشان زیاد بود، اثاثیه را از عمارت بیرون آورده و چیزى از اثاثیه و اسباب گرفتار آتش و سرقت مردم که براى تماشاى آتش‌سوزى رفته بودند، نشده بود.» مردم براى این حریق شایعه‌ها درست کرده و معتقد بودند که شعله‌های آتش به واسطه برق تلگراف بى‌سیم بوده، عده‌ى دیگرى بر این باور بودند که عمارت را دشمنان آتش زده‌اند. عمده مردم تهران به گردن انگلیسى‌ها انداخته بودند که به امر آنها که مخالف روس‌ها بودند (این عمارت در زمان آتش‌سوزی در اختیار سفارت روسیه بود) این عمارت را آتش زده‌اند. اما اداره پلیس به این شایعه‌ها و حرف و حدیث‌ها خاتمه داد و دلیل اصلى این آتش‌سوزى را بی‌دقتی عمله‌جات مشغول به کار در شیروانى عمارت دانست. بخش عمده‌ای از عمارت به آن بزرگى و با آن زیبایى که سلیقه معمارها و اشخاص فرنگ رفته بود، به‌کلى در حریق سوخت. این پارک و عمارت که در طول عمر تاریخی خود، شاهد رویدادهاى بزرگی از جمله مراسم وداع با باقرخان و ستارخان، اجرای تئاتر آدم و حوا، حضور مورگان شوستر و همراهانش و برگزارى کنفرانس تهران، بوده، پس از آتش‌سوزى مجدداً احیا شد و اکنون پس از گذر سالیان در اختیار سفارت جمهورى فدراتیو روسیه است.
