انقراض

زهرا رفیعی- خبرنگار

سرنوشت یوزپلنگ‌های ایرانی با انقراض گره خورده است. حالا پیش‌بینی می‌شود کمتر از 30قلاده از این‌گونه حفاظت شده در کشور وجود دارد که در زیستگاه‌های تخریب شده‌ با مرگ در انزوا دست و پنجه نرم می‌کند.
تنها مرکز پرورش یوزپلنگ آسیایی در ایران، در هفته‌های اخیر یوزهایش را با این استدلال که در مهم‌ترین زیستگاه، احتمال موفقیت تکثیر بیشتر است، از تهران راهی توران در سمنان کرد. این اقدام که در بدو امر پنهانی صورت گرفت، توجه همگانی را به یکی از حساس‌ترین پروژه‌های سازمان محیط‌زیست جلب کرد. این پروژه که هزینه‌های بسیاری از سوی مردم و تشکل‌های غیردولتی برای موفقیت آن صرف شده تا‌کنون به هیچ نتیجه‌ای نرسیده است؛ درحالی‌که جمعیت یوز با توجه به فراوانی مخاطراتی که در زیستگاه‌هایش در ایران دارد، از 300قلاده در سال 74به 30قلاده در سال 95رسیده است.
از آنجایی که ایران در منقرض‌کردن 2 گربه‌سان دیگر یعنی شیر و ببر موفق بوده، بیم آن می‌رود که این‌گونه گربه نیز در هیاهوی اختلاف نظرها و مخاطرات محیطی جان سالم به در نبرده و لای چرخ‌دنده‌های انقراض بزرگ که ناشی از توسعه ناپایدار در دنیاست، نابود شود.
الکساندر اسلیوا، متخصص گربه‌سانان اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) نیز در یک فایل صوتی که برای همشهری ارسال شده است از نحوه انتقال یوزهای ایران، دلبر و کوشکی ابراز نگرانی کرده است.

زادآوری در اسارت؟
مشاور پیشین پروژه بین‌المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی 7‌ماه پیش اعلام کرد، احتمال می‌رود یوزهای در اسارت در پارک پردیسان تهران به منطقه حفاظت شده‌ای در یزد منتقل شوند، چون در این منطقه یوزهای نر بیشتری وجود دارند و می‌توان از تنوع ژنتیک یوزهای نایبندان، راور و کالمند برای تکثیر در اسارت یوزها استفاده کرد.
به اعتقاد باقر نظامی «توران مهم‌ترین منطقه در زاد آوری یوزپلنگ‌هاست و بهتر است برای انتقال، به آن زیستگاه آسیب وارد نکنیم.» اما در هفته‌های اخیر به ناگهان محل انتقال یوزها تغییر کرد و 3 یوز کوشکی، دلبر و ایران به فنسی 400متری که به چند قسمت تقسیم شده، برده شده‌اند. اما به گفته مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست در نهایت قرار است آنها در محوطه‌ای فنس‌کشی شده با وسعت 750هکتار با چندین راس آهو، رهاسازی شوند؛ این در حالی است که هیچ کدام تجربه‌ای از شکار در طبیعت را ندارند.
انتقال یوزها به محوطه‌ای محصور شده در زیستگاه اصلی‌شان در ایران به اعتقاد برخی از کارشناسان اقدامی غیرضروری بوده است. به گفته ایمان معماریان، دامپزشک حیات‌وحش که مدتی وظیفه رسیدگی به یوزهای ایرانی را داشته است، «بزرگ‌ترین مراکز تکثیر در اسارت یوزپلنگ‌های آفریقایی، هزاران کیلومتر آنطرف‌تر در باغ وحش ملی «اسمیت‌سونین» واشنگتن قرار دارد. محل تکثیر در اسارت ربطی به زیستگاه آن ندارد. بلکه بستگی بسیار زیادی به شرایط نگهداری مانند نوع تغذیه، بموقع بودن داروها و مکمل‌ها و همچنین تعبیه مکان‌هایی برای پنجه‌کشی، پنهان شدن، نوع فنس و... دارد.»
شهاب‌الدین منتظمی، مدیرکل حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست در پاسخ به این سؤال همشهری که برنامه تکثیر در اسارت یوزها با توجه به شکننده بودن جمعیت یوزپلنگ‌های آزاد در پارک ملی توران چیست؟ اعلام کرد: قرار نیست برای موفقیت تکثیر در اسارت دست به طبیعت توران زده شود. بلکه اصلی‌ترین کار شناسایی و پایش نقطه‌ای و مستمر زیستگاه در برنامه‌های سازمان خواهد بود.
اما به گفته عبدوس، مدیر استان سمنان سازمان هیچ مکانی بهتر از توران برای زادآوری یوزپلنگ‌‌های انتقال یافته نیست؛ بنابراین سایتی برای استقرار «ایران»- یوزپلنگ ماده و جوانی که در 8ماهگی از دست قاچاقچیان نجات پیدا کرد- طراحی شده تا یوزپلنگ نر را به سمت خود جذب کند.
مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست امید خود را برای زادآوری دلبر و کوشکی یوزپلنگ‌های ماده و نر اسیر 8  و 10ساله از دست داده‌اند و از آنها فقط برای موفقیت باروری ایران استفاده خواهند کرد. برای تکثیر در اسارت آنچنان که مدیران این سازمان می‌گویند، نیاز به 20تا 30قلاده یوزپلنگ است. این در حالی است که در ایران براساس خوش‌بینانه‌ترین پیش‌بینی‌ها کمتر از 30قلاده یوزپلنگ آسیایی در تمام زیستگاه‌های کشور وجود دارد.
یکی از مهم‌ترین مشکلات یوزها در ایران و حتی در آفریقا، کم‌بودن تنوع ژنتیک در زیستگاه این‌گونه است. به گفته ایمان معماریان، دامپزشک حیات‌وحش، این عامل باعث شده است که گونه یوزپلنگ سریع‌تر رو به انقراض برود و از آنجا که جمعیت یوز آسیایی بسیار کمتر از یوز آفریقایی است، این مشکل در گونه آسیایی بیشتر خود را نشان می‌دهد.
معماریان در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: اینکه از یک قلاده یوز ماده (ایران) در بهترین حالت10توله هم تولید شود به هیچ‌وجه باعث پایداری و حفظ جمعیت یوزها در کشور نخواهد شد. ضمن اینکه به جز یک مورد در کشور نامبیا که آن هم فقط زنده مانده است، هیچ تجربه موفقی در هیچ نقطه از آسیا و آفریقا در مورد تکثیر در اسارت یا نیمه اسارت یوزها وجود ندارد که بتوان گفت یوزپلنگ با موفقیت در طبیعت آزاد رها شده است. این مورد هم البته مربوط به زیستگاه‌های حفاظت‌شده‌تر در آفریقاست، نه زیستگاه‌های تخریب شده یوز در ایران که همچنان مشکلات خود را دارند.
به گفته او، باید حداقل 30ژن متفاوت از یوزپلنگ را تکثیر کرد تا بتوان به موفقیت نزدیک شد که با وجود یک قلاده ماده از این‌گونه چنین اتفاقی رخ نخواهد داد.
ایمان معماریان می‌گوید: تکثیر یوزهای خواهر و برادر مثل ازدواج‌های فامیلی و بسته در انسان‌ها باعث بروز بیماری و ناهنجاری‌های ژنتیک و حساسیت به بیماری‌ها می‌شود. جمعیت‌های با تنوع ژنتیک کم، به مرور از بین می‌روند. با این حساب شانس تناوب نسل یوزها در طبیعت اگر نگوییم صفر، بسیار نزدیک به صفر است. البته مشاوران بین‌المللی که وضعیت یوزهای در اسارت ایران را بررسی کردند، بعد‌ها توانستند در آمریکا لقاح خارج رحم این‌گونه را با موفقیت انجام دهند و جنین به‌وجود آمده را به بدن یک یوز منتقل و توله یوز جدیدی تکثیر کنند. علم روز دنیا برای یوزها قابل اجراست به شرطی که ما گامت‌های متنوع از طبیعت بتوانیم ذخیره کنیم.

«ایران» از خرگوش می‌ترسد
درمدت 6 و نیم سالی که 3 یوزپلنگ در پارک پردیسان تهران به سر می‌بردند، اقدامات زیادی برای باروری آنها انجام نشد. دلبر دوبار باردار شد و هر دو بار پروژه با شکست مواجه شد. به گفته ایمان معماریان، دامپزشک یوزها، در این دو بار یک دهم درصد از برنامه‌هایی که برای آماده کردن یوزها برای باروری درنظر گرفته شده بود، اجرا نشد. در سمنان هم امکانات تخصصی وجود ندارد. ضمن اینکه با فنس‌های موجود که پوشش مناسب ندارد، هر یوز نر که بخواهد وارد محوطه شود، ممکن است به‌خود آسیب وارد کند.
یوزها در طبیعت 10سال و در اسارت با رعایت رژیم غذایی مناسب و مراقبت‌های پزشکی و شرایط مناسب تا 20سال می‌توانند زنده بمانند. ایمان معماریان در این‌باره می‌گوید: تنوع در جیره غذایی این 3 قلاده یوز بسیار اهمیت دارد. مدیریت توازن در جیره غذایی یوزهای اسیر با ماست. آنها توان شکار کردن ندارند. ایران که از 8ماهگی در اسارت بوده حتی از خرگوش می‌ترسد. رها کردن آنها در شرایط نیمه اسارت آن هم در فنس گورخرها که نیاز به ترمیم دارد و ممکن است سگ و گرگ به آن وارد شود، می‌تواند به آنها آسیب وارد کند.

پاسخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت به همشهری درباره انتقال  یوزها
«وینست ون در مرو» مشاور پروژه تکثیر در اسارت یوزپلنگ آسیایی از «تراست حیات‌وحش در معرض خطر آفریقای جنوبی» (EWT) نیز در نامه‌ای به سوالات همشهری در مورد انتقال سه یوزپلنگ آسیایی پارک پردیسان به پارک ملی توران پاسخ داد.
آیا EWT موافق جابجایی یوزپلنگ‌های پارک پردیسان به سمنان بود؟
این پروژه ایرانی است و ما تجهیزات و شرایط سمنان را مشاهده و بررسی نکرده‌ایم. توصیه ما همیشه این بوده که «ایران»   با یک یوز نر از حیات وحش در محوطه فنس‌کشی نگهداری شود. محوطه نباید کوچک‌تر از 50 کیلومتر مربع باشد تا از حداکثر پتانسیل تکثیر استفاده شود. دلایل منطقی ما ناشی از تجربه‌هایمان در آفریقای جنوبی و برخی مقالات است. تولید مثل یوزپلنگ‌ها بسیار چالش‌برانگیز است و نمونه‌های موفق بعد از دهه 1970 به‌دست آمده است. تعداد کمی از آنها موفقیت آمیز بوده و به لحاظ تاریخی، فقط  15 درصد از یوزهای وحشی به اسارت درآمده توانسته‌اند تولید مثل موفقی با یوزهای در اسارت داشته باشند و ژنشان در «مخزن ژنی یوزهای در اسارت» ذخیره شود. امروزه تقریبا 20 درصد از یوزپلنگ‌ها که شامل یوزهای آمریکای شمالی نیز می‌شود با موقعیتی مشابه، موفق به تولید مثل شده‌اند. به نظر نمی‌رسد چالش‌های تکثیر در طبیعت به مانند تکثیر در اسارت باشد. در طبیعت، یوزهای ماده قدرت باروری بالایی دارند به طوری که 95 درصد از ماده‌ها موفق به دنیا آوردن توله‌هایشان شده‌اند.
آیا جعبه حمل یوز‌ها مناسب بود؟
ما قبلاً بیش از 300 یوزپلنگ وحشی را جابجا کرده‌ایم و جعبه استفاده شده کاملاً مناسب به نظر می‌رسد. این اطلاعات را به ICS (انجمن یوزپلنگ ایرانی) منتقل کردم.
آیا امکانات پارک پردیسان برای تکثیر در اسارت یوزها مناسب است؟
بله ولی مشکل در این واقعیت نهفته است که فقط 3 قلاده یوزپلنگ در اسارت دارید. بنابراین احتمال موفقیت کم است.
آیا تجهیزات سایت تکثیر در اسارت سمنان مناسب است؟
تاسیسات سمنان را ندیده‌ام.