برنامه جهانی هامون به تعویق افتاد

زهرا رفیعی_خبرنگار

شمار جوانان بیکار حاشیه تالاب هامون که روزگاری کشاورز، دامدار و صیاد بودند، آنقدر زیادشده که نماینده دفتر توسعه سازمان ملل در تهران از دیدن‌شان تعجب می‌کند. برخی‌شان در سایه ایستاده‌اند تا آفتاب داغ نیمروز غروب کند، روزها از پس هم بگذرد و سال تمام شود. خبری از رونق اقتصادی در شهرها و روستاهای اطراف هامون نیست. قایق‌های فرسوده و وارونه در بستر تالاب به خاک نشسته‌اند و نشان از روزهایی دارند که ساکنان حاشیه، در روزگار پرآبی تالاب صیادی می‌کردند.
2سال است که آسمان افغانستان بیش از سال‌های طولانی قبل می‌بارد. بارانی که چندصد کیلومتر آن‌سوتر می‌بارید و راهی تالاب هامون می‌شد، حالا با سد «کجکی» در افغانستان مهار و راهی کشتزارهای آن کشور می‌شود. آبی که به تالاب می‌رسد ناشی از سیلابی است که افغانستان نمی‌تواند با سد کجکی آن را مهار کند.

ظرفیت آبگیری سد کجکی 2.8میلیارد مترمکعب یا یک‌سوم ذخیره دریاچه هامون است. براساس معاهده سال1351 بین ایران و افغانستان، قرار بود در هر ثانیه، 26مترمکعب  درثانیه (850میلیون مترمکعب در سال) آب راهی هامون شود. ولی این تعهد به بهانه‌ حضور طالبان، به‌طور کامل اجرایی نشده است. در نتیجه گردوغبار و بیکاری عاید ایران شد.
مذاکرات بر سر حقابه هامون به نتیجه نرسیده است. مهاجرت‌های گسترده، فقر، بیکاری و تعدی به عرصه‌های اندک تالابی در بخش ایرانی هامون فراگیر شد. روستاهای زیادی خالی از سکنه شدند و آنها که ماندند برای انتقال و مسدودکردن همان اندک‌آب ناشی از سیلاب، برای کشاورزی و صیادی دایک زدند و گودال حفر کردند.
برای راه‌اندازی اقتصاد محلی در حاشیه هامون، پروژه‌های نیمه‌جان انجام شد، ولی هیچ‌کدام به نتیجه مطلوب نرسید. در روزهای پایانی اسفندماه سال98 تیمی به نمایندگی از برنامه توسعه ملل متحد (UNDP) از هامون بی‌رونق، بازدید کرد. براساس سندی که بین سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران و این سازمان بین‌المللی امضا شد، قرار است پروژه‌ 5ساله «ارتقای مدیریت جامع منابع طبیعی برای احیای اکوسیستم تالاب و حمایت از معیشت‌های جایگزین جوامع محلی در تالاب‌های هامون» اجرایی شود.
علی ارواحی، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در این‌باره به همشهری می‌گوید: هدف این پروژه که با حمایت مالی اتحادیه اروپا اجرا می‌شود، توجه به نقش و ارتباط زندگی مردم در تالاب‌های هامون و همچنین حیات هامون در زندگی مردم است. قرار است همزمان هم بر موضوع حفاظت از تالاب و هم بر ارتقای سطح معیشت ساکنان اطراف تالاب تمرکز کند.

در برنامه مشترک سازمان حفاظت محیط‌زیست و دفتر توسعه سازمان ملل تلاش می‌شود فشار بر منابع تالاب‌های هامون (هامون پوزک، هامون سابوری و هامون هیرمند) و بر منابع آبی مجموعه این تالاب‌ها به حداقل برسد.
وحید پورمردان، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان سیستان‌وبلوچستان نیز در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: تالاب هامون از دیرباز بهره‌برداران و ذینفعانی همچون کشاورزان، صیادان و دامداران داشت که با خشکسالی‌های پیاپی، بهره‌برداران برای تامین معیشت تا آنجا که توانستند تالاب را تحت فشار قرار دادند. اما در 2سال اخیر، برای برداشتن فشارها بر تالاب اجازه جالیزکاری داده نشد و دایک‌ها و گودال‌های انتقال و نگاهداشت آب نیز برچیده شد.
وقتی به جامعه محلی اجازه امرار معاش از طریق تالاب داده نشود، باید به آنها راه‌حل جایگزین داد. سازمان حفاظت محیط‌زیست با همکاری دفتر توسعه ملل متحد در تلاش است چند راه‌حل جایگزین به‌جای صیادی، جالیزکاری و چرای بی‌رویه دام در بستر خشکیده تالاب در اختیار ساکنان حریم تالاب بگذارد.

این روزها اما بروز پاندمی کرونا اجرای سند همکاری را کند کرده است. با این حال به گفته وحید پورمردان، باید به همه راه‌هایی فکر کرد که امکان ایجاد رونق در معیشت مردم را فراهم کند. او می‌گوید: «در بازدید نماینده سازمان ملل از باقیمانده سفال‌های هزاران‌ساله شهر سوخته، جوانان بیکار که سر کوچه‌ها جمع بودند و قایق‌های به خاک نشسته اهالی روستاهای اطراف هامون جلب توجه کرد. برای آنها سؤال بود که چرا دیگر هیچ کارگاه سفالگری در این منطقه دایر نیست؟»  شاید بتوان اهالی حاشیه هامون را با مشاغل هزاران‌ساله یا حتی گردشگری نجات داد. اما تا آن‌زمان حافظان سرزمین رستم تنها نظاره‌گر تیرهایی در تاریکی هستند که به‌صورت پایلوت در سرزمین‌شان اجرا می‌شود.