کروناویروس وبایی دیگر در تاریخ ایران

معصومه کمال‌الدینی ‌؛   جامعه‌شناس و پژوهشگر اجتماعی بحران

یکی از موضوعات اجتماعی مهم و چالش‌برانگیز مطرح‌شده در این روزها این است که با وجود تغییرات صنعتی، فرهنگی و شیوه‌های درمانی، چرا همچنان شاهد بعضی الگوهای نادرست اجتماعی در رفتار ما ایرانیان در برابر بیماری‌های واگیر هستیم؟
برای پاسخ به این سؤال، مروری بر رفتارهای اجتماعی ایرانیان در مقابله با وبا (مرگبارترین بیماری در سال‌های 1264 تا 1313ق/ 1896-1848م) می‌کنیم. در کتاب‌ها و منابع علمی، مهم‌ترین علت مرگ‌ومیر بر اثر این بیماری طی آن سال‌ها، عقب‌ماندگی اقتصادی، فقدان امکانات بهداشتی و نبود برنامه بهداشت عمومی ذکر ‌شده است که کاهش جمعیت، قحطی، احتکار گندم، سوء‌تغذیه، کمبود اشتغال و مهاجرت‌های بزرگ را نیز به همراه داشته است.
با انتشار خبر شیوع وبا، دلایل زمینه‌ای اجتماعی چون ضعف  سیاسی کشور، بی‌اعتمادی مردم، سابقه قحطی، عدم‌اطلاع‌رسانی شفاف، نبود بهداشت و آموزش پیشگیری عمومی، خرافه‌گرایی، تقدیرگرایی،  عدم‌اعتماد به درمان‌های پزشکان و عدم‌نظارت بر مرزهای ورودی ایران، موجب وحشت عمومی و فرار از مناطق آلوده و گسترش وبا به سایر شهرهای ایران و مرگ انسان‌های بیشتری شد. از سوی دیگر عدم‌نظارت دولت و کاهش کنترل و نظم اجتماعی و هراس عمومی مردم باعث احتکار دارو، موادغذایی و در نتیجه سوءتعذیه مردم 
و ضعیف‌شدن آنها در برابر وبا شد.
در مناطقی از ایران نیز مردم به‌دلیل ناشناخته بودن این بیماری، وبا را خشم خداوند و بلای طبیعی برای گناهکاران و تحت‌تأثیر نیروی ستاره سهیل می‌دانستند و با شلیک تفنگ و تولید صدای بلند قصد دور کردن آن را داشتند، تا حدی که این خرافه‌ها در درمان وبا نیز مداخله داشت. مثلا شایعاتی مبنی بر طبع گرم وبا، شستن مداوم بیمار در آب سرد، خوردن آبغوره فراوان و لرزدرمانی که موجب مرگ‌ومیر بیشتر بیماران شد، تا حدی که دولت، درمان‌های اطبای سنتی را غیرقانونی اعلام کرد.
از سوی دیگر به‌دلیل نبود رسانه‌های آموزشی با وجود ذکر بعضی مطالب مفید مبنی بر پیشگیری در طب ایرانی درخصوص رابطه وبا با آب آلوده و راکد، وجود مردار حیوانات و اجساد دفن‌نشده انسانی، اما مردم به جوشاندن آب و خودداری از شست‌وشوی مردگان در رودخانه و خرید و فروش لباس مردگان اهمیتی  نمی‌دادند.
از سوی دیگر با مطالعه در پیامدهای وبا در تاریخ ایران متوجه بی‌توجهی مقامات به شاخص‌های  آسیب‌پذیری اجتماعی و اقتصادی ابتلای به این بیماری می‌شویم که در نتیجه طبقات فقیر، گروه‌های با تغذیه نامناسب، زن‌ها و کودکان بیشتر مبتلایان و کشته‌شدگان بودند.
با این مقدمه و مروری بر رفتارهای اجتماعی مردم در برابر ویروس کرونا در سال2020 با وجود پیشرفت طب جدید و آموزش پزشکی و بهداشت عمومی شاهد تکرار بعضی رفتارهای اجتماعی شیوع وبا در دوران ناصری در ایران معاصر هستیم، از جمله:
 ـ عدم‌اطلاع‌رسانی به‌موقع و ضد‌ونقیض و درنتیجه سردرگمی مردم نسبت به این ویروس در هفته اول اعلام ورود آن به ایران و در نتیجه افزایش شایعات 
ـ  عدم‌نظارت بر عبور و مرور مردم در مرزهای شهری، استانی و کشوری 
ـ  گسترش و رواج اعتقادات عامیانه مردم به‌طور مثال اعتقاد به طبع سرد ویروس کرونا و تأثیر تغذیه و داروهای گیاهی با طبع گرم و در نتیجه امکان افزایش سهل‌انگاری نسبت به نشانه‌های بیماری و پیشگیری مناسب و افزایش قیمت داروهای گیاهی 
ـ  کاهش اعتماد اجتماعی و سیاسی مردم با توجه به نبود مدیریت اجتماع‌محور در بحران‌های طبیعی و انسانی اخیر 
ـ  تکرار الگوهای عرضه و تقاضای معکوس با هجوم مردم برای خرید ملزومات بهداشتی و موادغذایی و عدم‌نظارت و مدیریت و در نتیجه احتکار و افزایش قیمت آنها
ـ  بی‌توجهی مردم به هشدارهای بهداشتی و خروج از تهران و درنتیجه ابتلای مردم شهرهای اطراف 
ـ  کاهش توجه به اقشار طبقات پایین و فقیر، کودکان کار، کارتن‌خواب‌ها، کارگران تفکیک زباله، فروشندگان موقت و فصلی و طبقات آسیب‌پذیر 
با وجود این به‌نظر می‌رسد با انتخاب رویکرد مدیریت اجتماع‌محور بحران از سوی دولت و وزارت بهداشت و درمان می‌توان با مداخلات مبتنی بر حمایت اجتماعی باعث کاهش تکرار الگوهای نادرست بیماری‌های واگیردار و افزایش اقدامات حمایتی و پیشگیری شد. اقداماتی همچون: 
ـ  آموزش محله‌محور و ارائه راهکارهای پیشگیری به مردم توسط تسهیل‌گران اجتماعی و بهداشتی و مؤسسات مردم‌نهاد با رعایت نکات ایمنی و بهداشتی 
ـ  تهیه سبدهای حمایتی پیشگیری بهداشتی، غذایی و درمانی برای افراد آسیب‌پذیر با تنوع جنسیتی، اقتصادی، معلولیت، بیماری، شغلی یا استقرار مراکز توزیع ملزومات رایگان با نظارت رسمی
ـ  اجرای طرح آموزش و مداخله‌ای همیار سلامت اجتماعی- روانی در ادارات، مدارس و دانشگاه‌ها 
 ـ آموزش افزایش مشارکت اجتماعی با هدف کمک به طبقه اقتصادی فقیر و آسیب‌پذیر توسط رسانه‌های رسمی و مجازی 
ـ  طراحی و تدوین کتب درسی، برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی با هدف تغییر سبک زندگی به سمت الگوهای فرهنگی مطلوب در برابر بیماری‌های واگیر
ـ  اطلاع‌رسانی به‌موقع و متناسب از سوی ستاد خبری بحران وزارت بهداشت و درمان
ـ  اجرای طرح تسلی و عیادت برای بیماران دور از خانواده یا بیماران تنها، از طریق مددکاران اجتماعی و پرستاران آموزش‌دیده بیمارستان‌ها و مراکز درمانی