مخالفان خودکفایی گندم در اشتباهند

شیوا نجفی ـ  روزنامه‌نگار

از مباحثی که در سال‌های اخیر ذهن سیاستگذاران کشاورزی را به خود مشغول داشته است، تعیین استراتژی تولید محصولات کشاورزی و انتخاب بین مزیت نسبی یا خودکفایی به‌عنوان استراتژی تولید این محصولات است. استراتژی مزیت نسبی براساس یک اصل اقتصادی پایه‌ریزی شده است. در مقابل، دیگر هدف کلانی که سیاستگذاران در پی دستیابی به آن هستند، خودکفایی یا خوداتکایی در تولید محصولات کشاورزی است که اگرچه یک هدف غیراقتصادی است اما از نظر سیاسی اهمیت ویژه‌ای دارد. اسماعیل اسفندیاری‌پور، مشاور وزیر و مجری طرح گندم وزارت جهادکشاورزی درگفت‌وگو با همشهری از اهمیت خودکفایی یا خوداتکایی گندم به‌عنوان یک محصول استرتژیک برای کشور و اقدامات انجام شده در این راستا می‌گوید.

طرح افزایش ضریب خوداتکایی برای چه محصولاتی است؟
با شروع به کار دولت یازدهم به معاونت زراعت دستور داده شد برای محصولات اساسی و مهم در امنیت غذایی طرح‌های تولیدی تهیه شود. معاونت امور زراعت هم به دفاتر ستادی و مجریان طرح‌های محصولات راهبردی موضوع را ابلاغ کردند. برای 8محصول زراعی مهم شامل گندم، برنج، جو، دانه‌های روغنی، کلزا، حبوبات، سیب‌زمینی و چغندرقند برنامه‌های تولید متناسب با قابلیت‌های تولید کشور تا پایان برنامه هفتم سال1405 تهیه و تدوین شد که مهم‌ترین این طرح‌ها، طرح افزایش ضریب خوداتکایی گندم بوده است.
وضعیت تولید و درصد خود اتکایی محصول گندم در 3سال پایه 92-90 به‌طور متوسط 8900هزارتن بود و 68درصد نیاز گندم از محل تولید داخل تامین می‌شد. با اقدامات فنی و اجرای پروژه‌های مؤثر و انتقال تکنولوژی از سال 1393 با تلاش کشاورزان تولید گندم داخلی روند رو به رشدی یافت. این روند از طریق افزایش بهره‌وری و بهبود عملکرد در هکتار بوده که شیب نمودار میزان واردات گندم از حدود 7میلیون تن سال91 را نزولی کرده تا جایی که در 3سال اخیر به حداقل مقدار و نزدیک به صفر رسیده است. این خودکفایی از خروج رقم هنگفت 2.6میلیارد ارز فقط برای سال1391 برای واردات گندم جلوگیری کرده است.
خودکفایی گندم به‌عنوان یک محصول استراتژیک چقدر برای کشور به لحاظ سیاسی و امنیتی مهم است؟
گندم از آن نظر برای کشور مهم است که حدود 44درصد پروتئین و 40درصد انرژی افراد جامعه با مصرف این عنصر غذایی مهم تامین می‌شود. نان در همه وعده‌های غذایی مردم در تمام نقاط کشور به‌ویژه مناطق روستایی سهم عمده‌ای در تامین انرژی و پروتئین مورد نیاز افراد جامعه دارد. به همین دلیل گندم به‌عنوان کالای اساسی و مهم در تامین امنیت غذایی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور محسوب می‌شود. بنابراین باید حمایت، پشتیبانی و تامین منابع اعتباری برای توسعه و تحقق افزایش خوداتکایی در این زمینه به‌طور مطلوب فراهم شود و به تکنولوژی‌های روز مجهز شوند.
عده‌ای می‌گویند در شرایط بی‌آبی خودکفایی گندم منطقی نیست و در مقابل برخی به‌خاطر شرایط تحریم و تهدیدهای بین‌المللی اصرار بر خودکفایی دارند. نظر شما در این زمینه چیست؟
اینکه عده‌ای می‌گویند در شرایط کم‌آبی خودکفایی منطقی نیست ادعای چندان صحیح و درستی نیست. در همه جای دنیا آب برای کشاورزی بوده و هست و بعد سایر بخش‌ها. در اثر رشد جمعیت و صنعت سایر مصارف به تقاضای آب اضافه شده است. همه اتفاق نظر دارند که گندم محصول راهبردی و اساسی در حفظ امنیت غذایی و اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. پس باید این محصول در حد نیاز و مصرف داخلی با لحاظ رویکردهای کلان کشور در داخل تولید شود. تمام ممالک دنیا به موضوع امنیت غذایی توجه ویژه‌ای دارند و تمام کشورهای صنعتی و توسعه از این قاعده تبعیت می‌کنند و در امنیت غذایی سرمایه‌گذاری بسیاری کرده‌اند. عامل اصلی علت توسعه‌یافتگی کشاورزی آنان نیز سرمایه‌گذاری از دهه‌های گذشته تا‌کنون است که در آن کشاورزان به انواع مختلف مورد حمایت و پشتیبانی قرار گرفته و می‌گیرند. کشورهای عضو OECD کشورهای توسعه یافته از نظر اقتصادی برای تولید محصولات مورد نیاز مردم به کشاورزان سالانه 700-600 میلیارد دلار یارانه پرداخت می‌کنند. اما گندم در داخل کشور ما یک زراعت در کشت پاییزه است که بخش عمده‌ای از دوره رشد آن با بارش‌های پاییزه، زمستان و اوایل بهاره مصادف نزولات است و نیاز آبی این گیاه از بارندگی تامین می‌شود.
اما رسیدن به خودکفایی یعنی هدر دادن میلیاردها مترمکعب آب؟
گندم جزو محصولاتی است کمترین آب آبیاری را نیاز دارد. ضمن اینکه از 6میلیون هکتار گندم کشور قریب به 4میلیون هکتار آن در شرایط دیم و بدون مصرف یک لیتر آب آبیاری محصول تولید می‌شود به‌عبارتی با آب سبز گندم تولید می‌شود و عملاً آبی از مخازن زیرزمینی و سدها استفاده نمی‌شود. حدود 2میلیون هکتار گندم کشور کشت آبی است. آن هم بخش عمده‌ای از آب باران استفاده می‌شود؛ مثلا گندم در استان‌های مهمی مانند گلستان که رتبه دوم تولید‌کننده گندم کشور را دارد تماماً با آب باران تولید می‌شود و آبیاری صورت نمی‌گیرد. پس گندم نیاز به آبیاری آنچنانی ندارد. گندم که زراعت بهاره تابستانه نیست که نیاز آبی آن بالا باشد. برآورد کلی در این سال‌ها حداکثر حدود 9میلیارد مترمکعب آب برای گندم بوده که در کل آب مصرفی کشور حدود 12-10 درصد می‌شود.
ضمن اینکه راه‌حلی وجود دارد که می‌توان با اجرا و توسعه آبیاری میکرو، قطره‌ای یا تیپ با بهره‌وری در مصرف آب به‌راحتی 2-1.5 کیلوگرم دانه با مصرف یک مترمکعب آب گندم تولید کرد. لازم است مجلس شورای اسلامی در بودجه سنواتی به این موضوع ورود و حمایت کند. هم‌اکنون کشاورزان استان‌های حوزه غرب و شمال غرب با پروژه‌هایی که در این زمینه شروع کرده‌اند و در دست اجرا دارند به یافته‌های خوبی در افزایش راندمان تولید و کاهش حدود 40درصد هزینه‌های کاشت در مزارع دیم دست پیدا کرده‌اند که سازمان برنامه می‌بایست الزامات اجرا و توسعه سریع‌تر این پروژه‌ها را تامین کند تا از قابلیت‌های موجود بهره‌برداری بهینه صورت گیرد. متأسفانه از این سازمان در این زمینه تاکنون هیچ همراهی‌‌ای دیده نشده.
با این اوصاف چگونه می‌توان به‌خودکفایی پایدار نزدیک شد؟
در رابطه با تولید گندم راهکار فنی کارشناسی و برنامه اجرایی دقیق و مشخص در وزارت متبوع وجود دارد. برای تحقق خوداتکایی در 6سال اخیر راه‌حل عملی و میدانی از سوی وزارت جهادکشاورزی ارائه و اجرا و ثابت هم شده که افزایش تولید گندم نتیجه اجرای پروژه‌های خوداتکایی است و کشاورزان گندمکار کشور به‌طور میدانی و مستند اثبات کردند که این امر دست‌یافتنی است. تهیه و تامین الزامات اجرای تمام و کمال طرح، کاملاً فنی، عملی و قابل اجراست. اما یکی از الزامات اجرای آن تامین اعتبارات برای کمک به کشاورزان در عرصه تولید است که باید محقق شود تا خوداتکایی از طریق ارتقای بهره‌وری و افزایش عملکرد در هکتار حاصل شود. اجرای پروژه امنیت غذایی در استان‌های مهم دیم‌خیز، اجرای پروژه افزایش عملکرد و بهره‌وری در نظام‌های زراعی گندم بنیان و پروژه مشترک مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر با یکی از شرکت‌های صاحب تکنولوژی اروپایی امکان دسترسی بیش از 4هزار ژرم پلاسم را برای مؤسسه فراهم کرده و 5لاین برتر آن در مرحله پایانی معرفی رقم که در ایستگاه‌های تحقیقاتی کشور در مرحله اجرا قرار دارد، ازجمله اقداماتی است که در مسیر خوداتکایی در حال انجام است.