مرد در سایه عمان کیست؟

سیاوش فلاح‌پور ـ‌ خبرنگار

«میانجیگری مصلحانه برای حل بحران‌های منطقه‌ای» عنوانی است که در بسیاری از رسانه‌ها برای توصیف سلطنت عمان استفاده می‌شود؛ کشور عربی با قدمتی که شعارش در سیاست خارجی، خودداری از ورود به منازعات و تلاش برای کاهش تنش میان همسایگان است. بر همین اساس است که در بسیاری از بحران‌های خاورمیانه، از احتمال رویارویی ایران و آمریکا گرفته تا محاصره قطر، جنگ یمن و... عمان به‌عنوان بازیگری کلیدی برای کاهش تنش و ارتباط طرف‌های متخاصم شناخته شده است. این بار اما سخن از داخل سلطنت عمان است؛ کشوری که برخلاف نقش چشمگیرش در معادلات منطقه، کمتر اطلاعاتی درباره تحولات داخلی آن وجود دارد. شرایط جسمی وخیم سلطان 79ساله و بازگشت وی از سفر درمانی‌اش به بلژیک، پرسش‌ها درباره گزینه‌های جانشینی او و به‌طور کلی، سازوکار انتخاب جانشین را زنده کرده است.


قابوس؛ کودتاچی مصلح
عمانی که امروز می‌شناسیم حاصل رهبری سلطان قابوس بن سعید، طی نزدیک به 5دهه گذشته است. پس از آنکه پدرش، سلطان سعید بن تیمور در سال 1970از قدرت کناره‌گیری کرد. البته این روایت رسمی رسانه‌های عمان است، چرا که سلطان قابوس در حقیقت با کمک نیروهای خارجی (از جمله ایران) علیه پدر خود دست به کودتا زده و اینگونه قدرت را در اختیار گرفت.
آنچه برای سلطان جوان به ارث رسید، کشوری از هر لحاظ عقب افتاده و بحران‌زده بود، از قحطی و بیسوادی و بیماری گرفته تا شورش‌های استقلال‌طلبانه متعدد و... قابوس با تکیه به همان حمایت‌های خارجی و البته درایت شخصی خود توانست در فواصل زمانی مختلفی تمام این بحران‌ها را مهار کند. بهای این پیروزی برای کشور اما سیطره مطلق قابوس بر تمام منابع قدرت در عمان بود؛ سلطنت، ریاست دولت، وزارت دفاع، ریاست شورای‌عالی سیاستگذاری، رئیس‌کل بانک مرکزی و...
حالا با گذشت نزدیک به 50سال به‌نظر می‌رسد کودتای سلطان جوان از هر نظر برای عمان و شهروندانش مفید بود! اگرچه از سوی دیگر، تمرکز مطلق قدرت در دستان او و فقدان نظام حاکمیتی، پیش‌بینی وضعیت عمانِ بعد از قابوس را به معمایی سخت بدل کرده است.

گزینه‌های جانشینی
برای پاسخ به این سؤال پیش از هر چیز باید بدانیم سلطان قابوس ولیعهدی ندارد چرا که نه فرزندی دارد و نه برادری! براساس آنچه در قانون اساسی عمان پیش‌بینی شده، جانشین باید از خانواده حاکم باشد. در ماده 6 نظام سلطنتی این کشور آمده: شورای خانوادگی حاکم ظرف 3روز بعد از وفات سلطان، موظف به انتخاب جانشین او و تأیید فرایند انتقال سلطنت است. اما اگر این شورا موفق به انتخاب جانشین در مدت زمان 3روز نشود، نهادی متشکل از شورای‌عالی دفاع، رئیس هیأت دولت، رئیس مجلس شورا و همچنین دادگاه عالی عمان اداره امور کشور را به‌طور موقت، تا انتخاب قطعی جانشین عهده‌دار خواهد شد.
اما ویژگی‌های قانونی جانشین سلطان چیست؟ براساس ماده 5 نظام سلطنتی، او باید مردی مسلمان از خاندان سیدترکی بن سعید بن سلطان (جد سوم سلطان قابوس) باشد که پدر و مادرش، هر دو مسلمان و دارای تابعیت عمان به‌حساب بیایند. جالب آنکه براساس ویژگی‌های یادشده، بین 50تا 60گزینه در میان خانواده حاکم برای جانشینی سلطان وجود دارد!
با این حال، گزارش‌ها و اطلاعات محدودی که درباره تحولات داخلی عمان وجود دارد، شانس فرزندان طارق، عموی سلطان قابوس را برای جانشینی، بالا ارزیابی می‌کند. این 3فرزند عبارتند از اسعد (نماینده ویژه سلطان)، شهاب (مشاور سلطان در امور نظامی و فرمانده سابق نیروی دریایی عمان) و همچنین هیثم (وزیر میراث فرهنگی). از سوی دیگر و علاوه بر فرزندان طارق، گمانه‌زنی‌هایی نیز درباره احتمال جانشینی تیمور بن اسعد بن طارق آل سعید، فرزند پسرعموی سلطان قابوس (نوه اسعد) نیز وجود دارد. اگرچه او از سایر گزینه‌های یادشده جوان‌تر است (37ساله) اما سابقه اجرایی قابل توجهی، مخصوصا در سازمان‌ها و نهادهای علمی و مدیریتی عمان در کارنامه‌اش دیده می‌شود.
اسعد بن طارق آل‌سعید اما ازجمله گزینه‌هایی است که علاوه بر وجود نامش در فهرست جانشینان احتمالی سلطان، از قدرت بالایی نیز نسبت به سایر گزینه‌ها برخوردار است؛ امری که باعث شده او طی سال‌های اخیر تا حد زیادی در معرض توجه قدرت‌ها و حتی رسانه‌های خارجی قرار بگیرد.
اسعد بن طارق، پسرعموی سلطان قابوس و نماینده ویژه اوست. اسعد 66ساله علاوه بر مناصب و سابقه اجرایی متعدد، نفوذ کم‌نظیری هم در داخل ارتش عمان دارد، چرا که سال‌ها در رده فرماندهی عالی‌رتبه ارتش خدمت کرده و حالا هم ازجمله اعضای حلقه محدود مشاوران سلطان در امور نظامی به شمار می‌رود. جالب آنکه براساس اسناد منتشر شده ویکی‌لیکس در سال 2011گفته شده سازمان‌های امنیتی آمریکا، فرزند اسعد را ازجمله گزینه‌های ولیعهدی عمان در آینده می‌دانند. اسعد بعد از تکمیل مراحل اولیه تحصیلات خود در عمان و لبنان راهی انگلستان شد و با گذشت نزدیک به 8سال به همراه مدرک فارغ‌التحصیلی از دانشگاه سلطنتی سنت هدست به کشورش بازگشت.
تمام اینها در حالی است که بخش عمده‌ای از معمای جانشینی سلطنت در عمان همچنان حل نشده باقی مانده است، چرا که در نهایت توصیه سلطان در وصیت‌نامه‌اش، عامل اصلی در حل معما خواهد بود؛ توصیه‌ای که تا بعد از وفات او سربسته باقی می‌ماند. از سوی دیگر می‌توان پیش‌بینی کرد اگر فرد جانشین، یکی از اسامی مطرح شده (به استثنای تیمور بن اسعد) باشد، مسیر حرکت عمان در سیاست خارجی و داخلی بعد از سلطان قابوس تغییر چندانی نخواهد کرد.
عملکرد ویژه سلطان قابوس در حوزه سیاست خارجی، از برقراری موازنه قدرت میان تهران و ریاض گرفته تا حفظ امنیت گذرگاه دریایی باب‌المندب و... اهمیت هرگونه جابه‌جایی قدرت در مسقط برای بازیگران منطقه‌ای و حتی جهانی را دوچندان کرده است؛ مخصوصا در شرایطی که هیچ ولیعهدی هم در کار نیست! این در حالی است که با وجود تلاش مسقط برای پرهیز از هرگونه تنش با همسایگان، تهدیدهای جدی از سوی امارات و رهبران توسعه‌طلب این کشور علیه امنیت و تمامیت ارضی عمان وجود دارد؛ تهدیدهایی که ممکن است در سایه خلأ قدرت بعد از وفات سلطان مشکلات جدید را در حاشیه جنوبی خلیج‌فارس به‌دنبال داشته باشد. چشم کشورها و جریانات متعدد طی ماه‌های آینده بر «قصرالعلم» در مسقط است.