بازمانده قدیمی‌ترین نسل بارفروشهای تهران از سنت‌های فروش میوه محبوب شب یلدا می‌گوید
معدن هندوانه اینجاست
بهنام سلطانی
ضلع شمال‌شرقی میدان مرکزی میوه‌و‌تره‌بار تهران از روزهای عادی شلوغ‌تر است. هر چه به طولانی‌ترین شب سال نزدیک‌تر می‌شویم ازدحام در این نقطه از میدان هم اوج می‌گیرد و بیشتر میوه‌فروش‌های تهران برای تهیه هندوانه‌های دست‌چین شده جنوب که به هندوانه سفید نیاگارا معروف شده به اینجا می‌آیند. سالن شماره 14هم برای میوه‌فروش‌های قدیمی تهران که هندوانه‌های مخصوص شب یلدا را جست‌وجو می‌کنند یک جای مطمئن و در دسترس است. مهدی اربابی تنها بازمانده نسل قدیم هندوانه‌فروش‌هاست که این روزها تقریبا به‌طور شبانه‌روزی در این نقطه از میدان مرکزی میوه‌و‌تره‌بار ایستاده و پاسخگوی مشتریانی است که سراغ هندوانه‌های ناب میناب را می‌گیرند. هندوانه‌فروشی شغل خانوادگی اوست و می‌گوید این حرفه بیش از یک‌قرن در خانواده اربابی قدمت دارد. در آستانه شب یلدا با او درباره رسم هندوانه‌فروشی در تهران قدیم و نکات کمتر شنیده‌شده‌ای درباره این حرفه و خرید‌و‌فروش یکی از محبوب‌ترین میوه‌های شب یلدا گفت‌وگو کرده‌ایم.
رسم هندوانه‌فروشی
کامیون‌های غول‌پیکر از ساعات بامدادی وارد میدان شده‌اند و مقابل سالن شماره14و حوالی آن توقف کرده‌اند. عملیات تخلیه بار هم از ساعت 9صبح شروع شده و هندوانه‌هایی که 24ساعت قبل در مزارع میناب بندرعباس چیده شده‌اند حالا در تهران آماده عرضه به مشتریان است. بخشی از سالن را هندوانه‌های «لیردف» چابهار اشغال کرده‌اند و هندوانه‌های «سفید نیاگارا» در گوشه‌ای دیگر و لابه‌لای پوشال‌ها تلنبار شده‌اند. چنین تصویری برای هندوانه‌فروش‌ها و مغازه‌دارهای قدیمی و معروف تهران آشناست و آنها سال‌هاست که برای خرید هندوانه‌های شب‌چله به سالنی که به مهدی اربابی تعلق دارد مراجعه می‌کنند. او نوه علی اربابی معروف به علی‌مشهدی محمد و پسر حاج محمد اربابی که به نسل اول هندوانه‌فروش‌های تهران تعلق داشتند است و این شغل را از اجدادش به ارث برده است. مهدی اربابی که از 10سالگی در بازار میوه‌و‌تره‌بار و کنار دست پدرش کارکرده و حالا در آستانه 50سالگی است، درباره تاریخچه هندوانه‌فروشی در پایتخت می‌گوید: «پاتوق هندوانه‌فروش‌های تهران قدیم در بازار امین‌السلطان در حوالی خیابان مولوی بود اما همه آن حجره‌های جمع‌و‌جور و پرزرق‌و‌برق، امروزه به بنکداری بدل شده‌اند و مردم نه برای خرید هندوانه بلکه برای تهیه مایحتاج عمومی مثل حبوبات و روغن و برنج به این بازار مراجعه می‌کنند». از بساط هندوانه‌فروش‌ها در بازار امین‌السلطان تنها خاطره‌ای باقی مانده است.
مهدی اربابی می‌گوید بازار هندوانه در تهران قدیم مثل بیشتر میوه‌ها و کالاهای اساسی در انحصار عده خاصی بوده و قبل از ظهور سلطان‌ها، این افراد را با لقب‌های کوچه و بازاری می‌شناختند؛«تا چند دهه قبل، انحصار فروش هندوانه در دست چند نفر بود و جز آنها کسی در تهران هندوانه نمی‌فروخت. بیشتر آنها لقب‌هایی داشتند که به محل کسب‌و‌کارشان ارتباط مستقیم داشت؛ مثلا سیدعباس سرچشمه در چهارراه سرچشمه یا سیدمحسن پل‌چوبی در نزدیکی پل‌چوبی هندوانه‌فروشی داشتند و جزو افراد سرشناس بازار هندوانه محسوب می‌شدند. پدر بزرگ من هم که 65سال قبل درگذشت یکی از نخستین هندوانه‌فروش‌های تهران بود و بعد از او هم پدرم به‌مدت 55سال در این حرفه فعالیت می‌کرد.» به این ترتیب و با یک حساب سرانگشتی، شغل هندوانه‌فروشی در خانواده اربابی به بیش از یک قرن قبل برمی‌گردد و مهدی اربابی را باید بازمانده نسل اول هندوانه‌فروش‌ها در پایتخت بدانیم.
پیش‌خرید هندوانه
هندوانه‌فروش‌های قدیمی و کارکشته برای خرید محصول کشاورزان میناب و چابهار روش‌های مختلفی دارند که یکی از این روش‌ها دادن مساعده به آنهاست. طبق قراردادهای کتبی و شفاهی طرفین، خریدار متعهد می‌شود که در ازای خرید همه محصول کشاورز، هزینه کاشت بذر، تهیه کود، سمپاشی و حتی پلاستیکی که تا عمل آمدن محصول روی آنها کشیده می‌شود را بپردازد و با این روش همه هندوانه‌هایی که در بازه زمانی 20روز قبل تا شب چله برداشت می‌شود را از 6ماه قبل پیش‌خرید کرده است. مهدی اربابی درباره طعم و جنس این هندوانه‌ها می‌گوید:«هندوانه‌های میناب و چابهار در دمای بالای 30درجه سانتی‌گراد عمل می‌آیند و در ردیف هندوانه‌های خوش‌خوراک دسته‌بندی می‌شوند. مغز این نوع هندوانه‌ها سفت است و وقتی با دست به هندوانه می‌زنید صدای پوکی نمی‌دهد. هندوانه سفید نیاگارا که مخصوص شب‌چله است باید رگه‌هایی از سبز کمرنگ در بدنه‌اش داشته باشد و این رگه‌های سبز کمرنگ نشانه مرغوبیت هندوانه است. در فصل تابستان از همه جای ایران به‌خصوص شهرهای شیراز، اراک و اصفهان هندوانه می‌خریم اما هندوانه شب‌چله فقط به میناب و چابهار تعلق دارد و از اول تا پایان آذر از این دو شهر به تهران منتقل می‌شود». نگهداری از هندوانه‌های میناب و چابهار در آستانه زمستان هم کار آسانی نیست و هندوانه‌های سفید نیاگارا و لیردف به قول معروف لای زرورق نگهداری می‌شوند تا از جنوبی‌ترین شهرهای ایران به‌دست مشتریان تهرانی و شهرهای اطراف پایتخت برسند؛ «هندوانه‌ها را بلافاصله بعد از برداشت، لای پوشال‌هایی که از شالیکاران شمالی خریده می‌شود قرار می‌دهند تا بر اثر جا‌به‌جایی خراش برندارند و به قول معروف صورت‌شان زخمی نشود. این روش از زمانی که بازار هندوانه‌فروش‌ها در بازار امین‌السلطان واقع شده بود رواج داشته و تا امروز جایگزین دیگری نداشته است. تهیه پوشال هم حکایت جالبی دارد. یک رول پوشال که برای بار هندوانه دو دستگاه بنز 10تن کفایت می‌کند به قیمت 2میلیون و 600هزار تومان از شالیکار خریده می‌شود و تجارت این پوشال‌ها در انحصار اهالی زنجان و فلاورجان اصفهان است.» به گفته مهدی اربابی این پوشال‌ها بعد از تخلیه بار هندوانه در میدان مرکزی میوه‌و‌تره بار به محل دپوی پوشال‌ها منتقل می‌شود تا یک‌بار دیگر برای نقل‌و‌انتقال بار میوه از آنها استفاده شود.
عبور از هفت‌خوان
باسکول‌های بزرگی که مقابل سالن 14توقف کرده‌اند با هندوانه‌های سفید نیاگارا که مخصوص شب‌یلداست پر شده و آماده تحویل به مشتری است. هندوانه‌فروشی با این باسکول‌ها هم حکایت جالبی دارد. باسکول‌های چوبی که بدنه آنها با الوارهای محکم ساخته شده و یادگار کسب‌و‌کار هندوانه‌فروش‌ها در بازار امین‌السلطان است، تا یک تن ظرفیت دارند و با کمک آنها مشتری می‌تواند یک تن هندوانه را در مقابل سالن بخرد اما بار بیش از یک تن برای وزن‌کشی باید روی باسکول‌های بزرگی که در ضلع‌شمالی میدان مرکزی میوه‌و‌تره‌بار واقع شده‌اند برود. این تنها بخشی از سیر انتقال هندوانه به مشتری است و یک زنجیره انسانی برای سالم رساندن هندوانه‌های مخصوص شب‌یلدا به‌دست مردم تشکیل می‌شود. مهدی اربابی که 4دهه از عمرش را در شغل هندوانه‌فروشی سپری کرده می‌گوید هزاران نفر دست‌به‌دست هم می‌دهند تا هندوانه در موعد مقرر که همان شب‌یلدا باشد به‌دست مشتری برسد و مردم سفره شب‌یلدا را با آن تزئین کنند؛«کمتر کسی می‌داند که هندوانه شب‌یلدا چه مسیر سختی را طی می‌کند تا به مغازه‌های تهران و در نهایت به‌دست مردم برسد. با احتساب کشاورزان، کارگران و راننده‌هایی که با ما کار می‌کنند بیش از 2هزار نفر به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بابت تهیه هندوانه شب‌یلدا برای یکی از سالن‌های ما در تکاپو هستند و از کنار آن نان می‌خورند. در همین سالن شماره 14حدود 30نفر برای تخلیه و بار زدن هندوانه‌ها کار می‌کنند و از اول تا آخر آذر به‌طور شبانه‌روزی زحمت می‌کشند. در این‌ماه که هندوانه‌ها از میناب و چابهار به تهران فرستاده می‌شوند از ساعت 2بامداد به میدان می‌آییم و ساعت 17کار به پایان می‌رسد. این یک‌ماه اگر چه به همه سخت می‌گذرد اما چشم امید ما و کارگر‌جماعت به شب‌یلدای پربرکتی است که هر سال سفره هزاران نفر را برای چند روز هم که شده رنگین می‌کند.» آنطور که مهدی اربابی می‌گوید بخشی از هندوانه‌های لیردف چابهار بعد از بسته‌بندی به کشورهای همسایه از جمله عراق صادر می‌شوند اما نه برای تزئین سفره یلدا که این رسم و آیین کهن فقط به ایرانیان تعلق دارد. تزئین سفره شب‌یلدا با میوه‌های خوش‌رنگ و لعابی مثل انار و هندوانه هنری است که فقط ایرانی‌ها در چنته دارند و جمله معروف «هنر نزد ایرانیان است و بس» هر سال در شب یلدا مصداق پیدا می‌کند.
هندوانه‌ای که دیگر لوکس نیست
مهدی اربابی معتقد است برداشت هندوانه در فصول مختلف اشتیاق ایرانی‌ها برای خرید هندوانه در شب چله را کمتر کرده و هندوانه دیگر میوه لوکس و گران‌قیمت شب یلدا نیست؛ «ایرانیان باستان، هر سال در آخرین روز آذرماه، شب‌چله را جشن می‌گرفتند و باورشان این بوده که فردای شب‌چله و با دمیدن خورشید، روزها بلندتر و تابش نور بیشتر می‌شود. در این جشن با هندوانه و انار از مهمان‌ها پذیرایی می‌کردند چون این دو میوه، محصول آخر پاییز است. البته امروزه به‌دلیل تنوع آب‌و‌هوا در ایران، هندوانه در هر چهار فصل به تهران می‌آید و رسم هندوانه خریدن در شب‌چله را تحت‌تأثیر قرار داده است.»
سوغاتی از سرزمین جنوب
مهدی اربابی، طعم متفاوت هندوانه‌های میناب و جاسک را دلیل اصلی پرفروش بودن آنها می‌داند؛«در سال‌های قبل، از آبان هر سال هندوانه شب‌چله را از کشاورزان اهوازی می‌خریدند و در انبارها نگهداری می‌کردند تا شب‌چله از راه برسد اما چند سالی می‌شود که این سنت از بین رفته چون هندوانه‌های تازه در مناطق گرمسیر میناب و روستاهای چابهار به عمل می‌آیند.»
افزایش قیمت در شب‌چله
هندوانه هنوز هم برای قشر ضعیف و متوسط جامعه جزو میوه‌های گران‌قیمت شب‌چله است و قیمتش گاهی به حدی بالا می‌رود که خیلی‌ها قید خرید آن در فصلی غیر از تابستان را می‌زنند. مهدی اربابی، راز گرانی هندوانه در شب یلدا یا همان شب چله را چندان پیچیده نمی‌داند؛«قیمت انواع میوه مثل هر کالای دیگری بر حسب میزان عرضه و تقاضا در میدان مرکزی میوه‌و‌تره‌بار مشخص می‌شود. طبیعی است که در مناسبت‌هایی مثل شب‌یلدا تقاضا برای خرید هندوانه و انار بالا می‌رود و به همین دلیل قیمت آن هم افزایش می‌یابد. البته اینکه هندوانه در این فصل فقط در میناب و چابهار برداشت می‌شود و جوابگوی تقاضای گسترده در بازار میوه‌و‌تره‌بار نیست هم در بالا رفتن قیمت آن تأثیر مستقیم دارد.»
وقتی میدان سبزپوش می‌شود
از سال1371 که میدان مرکزی میوه‌و‌تره‌بار در بزرگراه آزادگان تاسیس شد و همه بارفروشهای تهران در این مرکز ساماندهی شدند، بازار هندوانه‌فروشی در پایتخت هم آرام‌آرام از انحصار افراد قدیمی و اسم و رسم‌دار خارج شد و امروزه چند نقطه از میدان مرکزی میوه‌و‌تره‌بار به فروش محبوب‌ترین میوه شب یلدا تعلق دارد. تعداد کامیون‌هایی که در حال تخلیه بار هستند و کثرت هندوانه‌هایی که داخل سالن‌ها چیده شده‌اند به حدی زیاد است که چند نقطه میدان به‌ویژه ضلع شمال‌شرقی سبزپوش شده است. کامیون‌ها یا در میناب بندرعباس بارگیری شده‌اند یا مبدا آنها بخش لیردف شهرستان جاسک در چابهار بوده و بیشتر مشتری‌هایی که به اینجا می‌آیند سراغ هندوانه‌های میناب و لیردف را می‌گیرند.
از کیلویی 4 تا 10 هزار تومان
مهدی اربابی می‌گوید قیمت خرید هندوانه شب‌چله از کشاورز بین 2200تا 2300تومان است و در میدان هم کیلویی 2700تا 3هزار تومان قیمت می‌خورد اما با چند برابر قیمت به‌دست پایتخت‌نشین‌ها می‌رسد؛«قیمت هندوانه شب‌چله در مناطق مختلف تهران از کیلویی 4هزار تومان شروع می‌شود و به 10هزار تومان و حتی بیشتر از آن هم می‌رسد چون عده‌ای میوه‌فروش از نیاز مردم به هندوانه شب‌چله در این روزها خبر دارند و قیمت را بالا می‌برند. ما در این سالن روزی 100تن هندوانه می‌فروشیم.»
هندوانه
بحر طویل
گویند که سرخ است؛ و آه از دل ما خاست به بیرون که نه سرخ است، چو چاقو به دو چشمان وی اندر بشد و قاچ نمودند که در این شب بی‌صبح بسی فاز دهد مزه شیرین وی‌اش، هیچ ولی هیچ، که گفتند بسی سرخ و بسی پول ستاندند و چو منزل برسیدیم و بدیدیم که‌‌ای داد، کلاهی به سر باور خوش‌باور ما رفته و شیرینی و سرخی خبری نیست و ما چشم فرو بسته، به دندان بکشانیم بسی قاچ از این دایره سبز، که صد دانه مشکی به برش دارد و خالی است ز شیرینی و سرخی‌اش؛ و فریاد از این شیوه بیداد...
