ماجرای یک تبادل

هفته جاری با خبری مربوط به رابطه ایران و آمریکا آغاز شد که در میان تنش بی‌سابقه میان 2کشور، اتفاقی غیرمنتظره به‌حساب می‌آمد؛ اتفاقی که ساعاتی بعد دونالد ترامپ آن را به نام خود ثبت کرد و به خاطرش از طرف‌های ایرانی و سوئیسی نیز قدردانی ویژه کرد.
روز شنبه مسعود سلیمانی، استاد ایرانی زندانی در آمریکا، با ژیائو وانگ، شهروند چینی آمریکایی زندانی در ایران در جریان یک توافق، در زوریخ سوئیس مبادله شدند. سلیمانی را برایان هوک،  سوار بر هواپیمایی متعلق به ارتش آمریکا به زوریخ آورد. هوک پس از ثبت چند عکس یادگاری، ژیائو وانگ را با خود به آمریکا برد. پیش از آن، دولت سوئیس با هواپیمایی اختصاصی وانگ را از تهران به زوریخ منتقل کرده بود. همزمان محمدجواد ظریف با هواپیمای متعلق به دولت، خود را به سوئیس رساند تا سلیمانی را به خانه بازگرداند.
ژیائو وانگ، دانشجوی سال چهارم دانشگاه پرینستون بود که برای تحقیق در زمینه تاریخ دوره قاجاریه به تهران آمد. 3سال پیش او به جرم جاسوسی برای آمریکا در تهران دستگیر و روانه زندان شد. حکم دادگاه برای او 10سال زندان بود. مسعود سلیمانی، استاد دانشگاه تربیت مدرس و پژوهشگر در زمینه سلول‌های بنیادی است که درست یک سال قبل در بدو ورود به آمریکا بازداشت شد. او قرار بود در مرکز مایو کلینیک در ایالت مینه‌سوتا برای دوره‌ای کوتاه تحقیقات پژوهشی‌اش را ادامه دهد اما به جرم خروج نوعی پروتئین که برای کشت سلولی به‌کار می‌رود، بازداشت شد. مقام‌های دولتی آمریکا جرم او را نقض تحریم‌های ایران اعلام کرده بودند. «از ایران به‌خاطر مذاکره بسیار منصفانه متشکرم؛ ببینید، ما می‌توانیم با هم توافق کنیم!» این جمله‌ای بود که روز شنبه ساعاتی پس از انجام مبادله، از سوی دونالد ترامپ در پستی توییتری منتشر شد. او در حقیقت تلاش داشت کل روند مبادله را به نام خود تمام کند. درحالی‌که گزارش وب‌سایت مجله «نیویورکر» روایت دیگری دارد. نیویورکر به نقل از افرادی که در این پرونده دخیل بوده‌اند، نوشته که دولت ترامپ کل ماجرای مبادله را «غصب» کرده و به نام خود زده است. این در حالی است که مقام‌های دولتی در آمریکا تا چند‌ماه قبل خود مانع اصلی انجام مبادله زندانیان میان 2کشور بودند.
براساس این گزارش، «جیسون پابلتو» وکیل خانواده زندانی آمریکایی در ایران که از اقدامات دولت این کشور برای آزادی او ناامید شده بود، به «جیم سلیتری»، نماینده سابق ایالت کانزاس در کنگره مراجعه کرد. سلیتری با ظریف و مجید تخت‌روانچی، نماینده ایران در سازمان ملل آشنا بود. او همچنین سال‌ها با ایران ارتباطاتی داشت و در قالب همایش‌های دینی به ایران سفر کرده بود. پابلتو و سلیتری به‌دنبال یافتن راهی برای آزادی ژیائو وانگ بودند و با این هدف، با افراد مختلفی، از ایران و آمریکا، ملاقات کردند. آنها در نهایت به «بیل ریچاردسون»، نماینده پیشین آمریکا در سازمان ملل رسیدند که تجربه زیادی در آزادی زندانیان آمریکایی در دیگر کشورها ازجمله کره‌شمالی، سودان، کلمبیا، کوبا، عراق، بولیوی، پرو و بنگلادش داشته است. ریچاردسون در رده‌های مختلف سابقه حضور در دولت آمریکا را داشت و به همین دلیل توانست با مقام‌های مختلف از کاخ سفید گرفته تا وزارت خارجه و همچنین دادگستری آمریکا دیدار کند. او همچنین با دیپلمات‌های ایرانی مستقر در سازمان ملل و وکلای سلیمانی نیز دیدارهایی داشت.
نقطه عطف پیگیری‌ها برای آزادی ژیائو وانگ، 8‌ماه پیش، زمانی بود که ظریف در سخنرانی خود در مرکز جامعه آمریکا در نیویورک، موضوع تبادل زندانیان را مطرح کرد. ظریف در این نشست گفت: «آمریکایی‌ها می‌گویند اتهامات افراد بازداشت‌شده در ایران ساختگی است؛ ما هم می‌گوییم اتهامات ایرانی‌های زندانی در آمریکا ساختگی است. خب، بیایید مذاکره کنیم. بیاید آنها را مبادله کنیم. من آماده‌ام این کار را انجام دهم؛ اختیار آن را هم دارم.»  3‌ماه قبل، زمانی که ظریف بار دیگر برای شرکت در نشست مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورک سفر کرده بود، ریچاردسون با ظریف در مورد مبادله وانگ گفت‌وگو کرد. به گفته وکیل وانگ، سلیتری نیز در مذاکرات شرکت داشت. آنها بر سر مبادله وانگ و سلیمانی توافق کردند که خود اتفاق مهمی بود. اتفاق مهم دیگر، برکناری جان بولتون از پست مشاور امنیت ملی ترامپ بود که همزمان با مذاکرات برای مبادله این دو زندانی رخ داد. رابرت اوبراین، جانشین بولتون شد؛ فردی که خود در وزارت خارجه آمریکا مسئولیت مذاکره برای آزادی زندانی‌های آمریکایی را برعهده داشته است. حضور او در کاخ سفید، باعث دگرگونی اوضاع شد. ریچاردسون بلافاصله با او نیز وارد مذاکره شد.

از دادگاه تا آزادی
روند مذاکرات ریچاردسون با آنچه روز شنبه اتفاق افتاد، به کلی متفاوت بود. طبق توافق صورت‌گرفته، قرار بود سلیمانی و وکلایش روز چهارشنبه، 11دسامبر (20آذر) در دادگاهی در ایالت آتلانتا حاضر شوند. توافق دو طرف بر این بود که او به جرمش اقرار کند و به حبس محکوم شود. در عین حال، طبق توافق صورت‌گرفته قرار بود چند روز پس از صدور حکم دادگاه، سلیمانی از آمریکا دیپورت شود و همزمان ایران نیز وانگ را در اختیار سفارت سوئیس در تهران قرار دهد تا او را راهی قطر و سپس آمریکا کند. ریچاردسون و تخت‌روانچی، چهارشنبه هفته گذشته با یکدیگر دیدار کردند تا برنامه را مرور کنند.
بخش سخت ماجرا، جلب نظر سیستم قضایی آمریکا بود. دادگستری آمریکا با ترک مراحل قضایی در مورد پرونده سلیمانی مخالف بود چرا‌که تصور می‌کرد این اقدام به یک الگوی اشتباه در رویه دادرسی دادگاه‌های آمریکا تبدیل خواهد شد. به گفته ریچاردسون، دادگستری همراه بود اما نمی‌توانست چنین بدعتی را بپذیرد.
به‌دلیل مشکل پیش آمده در رویه قضایی، ماجرای مبادله متوقف شد اما روز شنبه ناگهان دادگستری آمریکا بدون هیچ توضیحی اعلام کرد اتهامات مطرح‌شده علیه سلیمانی منتفی شده است. مقام‌های کاخ سفید نیز خبر لغو اتهامات را تأیید کردند. به گفته سلیتری، طی 3روز منتهی به شنبه، دستوراتی از «عالی‌ترین مقام‌های دولتی» صادر شد که توافق صورت‌گرفته در مورد دادگاه و اتهامات سلیمانی را لغو کرد. حتی وکیل سلیمانی، لنی فرانکو  نیز از ماجرا بی‌خبر بود. صبح پنجشنبه، دفتر دادستانی آتلانتا طی تماس تلفنی به دفتر وکیل سلیمانی اطلاع می‌دهد که دادگاه پذیرفته پرونده را مختومه اعلام کند و او قرار است در جریان یک تبادل، آزاد شود. فرانکو به نیویورکر گفته است که در طول 43سال فعالیتش به‌عنوان وکیل، چنین چیزی ندیده است.
وکیل ژیائو وانگ، سلیتری و ریچاردسون که هر سه طی ماه‌های اخیر درگیر مذاکرات برای تبادل زندانی میان ایران و آمریکا بوده‌اند، از رسانه‌ها خبر انجام مبادله را شنیدند. ریچاردسون در گفت‌وگو با نیویورکر گفته است: «به‌نظر می‌رسد دولت ترامپ قصد نداشته است این اتفاق را با کسی شریک شود و به همین دلیل ما را از این روند حذف کرده است؛ البته مهم نیست. مهم نتیجه است.» یکی از مقام‌‌های ارشد کاخ سفید که نخواسته نامش فاش شود، در واکنش به سخنان ریچاردسون به خبرنگار این مجله گفته است: «ما از تلاش‌های ریچاردسون قدردانی می‌کنیم اما آنچه اتفاق افتاده، تماما از طریق کانال‌های رسمی و با کمک دولت سوئیس انجام شده است.»
مبادله ژیائو وانگ و مسعود سلیمانی، تنها لحظه همراهی ایران و آمریکا طی 3سال گذشته، یعنی از زمان به قدرت رسیدن دونالد ترامپ در آمریکا به شمار می‌رود. طبق آمار غیررسمی، 6تبعه آمریکا در ایران و 13تبعه ایران در آمریکا در بازداشت به‌سرمی‌برند. آنچه مشخص است، ترامپ تلاش دارد مبادله اخیر را یک پیروزی تازه برای دولت خود معرفی کند؛ اتفاقی که ممکن است راه را برای تبادل دیگر زندانیان و حتی مذاکرات بعدی میان دو طرف باز کند.