مثل جواهر گمشده درپایتخت

الناز عباسیان

وقتی پیشنهاد تهیه گزارش از خزانه جواهرات ملی به ما شد، با خود گفتیم با این همه تاراج گنجینه‌های ایرانی در سال‌های پیش از انقلاب و دورتر مگر چیزی هم برای خزانه جواهرات باقی‌مانده است و بازدید از این خزانه چقدر می‌تواند جذاب و دیدنی باشد؟ اما وقتی سری به این مرکز زدیم و از نزدیک با استقبال مراجعان روبه‌رو شدیم نظرمان کاملا تغییر کرد و اشتیاق ما برای معرفی این خزانه در صفحه گردشگری این هفته دوچندان شد. به‌ویژه وقتی جواهرات و اشیای خزانه را با اطلاعات کامل دیدیم و بهره بردیم دلمان خواست تا شما را هم از این لذت بی‌بهره نگذاریم. «گنجینه جواهرات ملی» معروف‌ترین گنجینه دیدنی تهران است که هر روز پای صدها گردشگر را به زیرزمین ساختمان بانک مرکزی می‌کشاند؛ ساختمانی که در خیابان فردوسی واقع شده است. اگر علاقه‌مند به آشنایی با آثار بی‌نظیر از تمدن ایرانی و میراث تاریخی، فرهنگی و هنری کشورمان هستید حتما روی پیشنهاد گردشگری این هفته ما فکر کنید.

  تهران، میدان امام خمینی، خیابان فردوسی، نرسیده به چهارراه استانبول، شماره 140
  تلفن موزه جواهرات ملی ایران: 
64463785
64464700

هزینه بلیت
دانشجویان و پژوهشگران
2,000 تومان 
بازدیدکنندگان داخلی
4,000 تومان 
بازدیدکنندگان خارجی
20,000 تومان 


خزانه جواهرات ملی
برای رفتن به این خزانه حتما باید از قبل برنامه‌ریزی کنید؛ چون ممکن است بنا به دلایلی مرکز تعطیل باشد. اگر هم به خیابان فردوسی رفتید منتظر دیدن تابلوی راهنمای خزانه نباشید زیرا هیچ تابلویی اسم خزانه را نمایش نمی‌دهد و به همین‌خاطر پیشنهاد می‌کنیم از ساختمان متعلق به بانک مرکزی وارد شوید. البته اگر حین ورود و تهیه بلیت از گیشه با انبوهی از بازدیدکنندگان خارجی روبه‌رو شدید تعجب نکنید. این مرکز گرانقدر بیش از آنکه برای ما ایرانی‌ها جذاب باشد برای توریست‌ها یک فرصت استثنایی بازدید است.

  پیشینه خزانه
 خزانه فعلی جواهرات، در سال1334 ساخته و در سال1339 با تاسیس بانک مرکزی ایران افتتاح و به این بانک سپرده شد و اکنون نیز در صیانت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران است. هم‌اکنون در این مجموعه بی‌نظیر بسیاری از جواهرات سلطنتی ایران از دوره صفوی، دوره افشار، قاجار و پهلوی در این موزه به نمایش گذاشته شده‌ است. این موزه با مساحتی حدود 1000مترمربع مجهز به سیستم ایمنی است که توسط آلمانی‌ها ساخته شده‌ و تا قبل از انقلاب فعالیت داشته و بعد از آن تعطیل و دوباره در 1369 برای عموم بازگشایی شد. اما جالب است بدانید تا قبل از دوره صفوی پادشاهان ایرانی نسبت به جمع‌آوری، حفظ و نگهداری جواهرات و سنگ‌های زینتی اقدام نکرده بودند و ایده جمع‌آوری جواهرات قیمتی و نایاب برای نخستین بار از دوره صفویه شکل گرفت و در طول 2قرن حکومت صفویه، کارشناسانی برای تشخیص ارزش سنگ‌های قیمتی و خریداری کردند و به جمع‌آوری آن گماشته شدند. بازارهای هند و عثمانی و برخی از کشورهای اروپایی محل خرید این جواهرات بودند. این گنجینه در اواخر حکومت صفویه با حمله محمودافغان به اصفهان از بین رفت و پراکنده شد. بعدها نادرشاه برخی از این جواهرات را به واسطه لشکرکشی به هندوستان به ایران بازگرداند. جنگ‌ها و افت و خیزهای سیاسی همیشه فرصتی بود برای دست درازی به این گنجینه و تاراج آن. در دوران صفویه پادشاهان با ارسال سفرایی به کشورهای مجاور اقدام به خریداری و جمع‌آوری و حفظ جواهرات موجود و خریداری شده کردند. در دوران قاجار جواهرات گردآوری و بخشی از آنها بر تاج کیانی و کره جواهر نشان و تخت نادری سوار و مرصع شد. در دوره قاجار جواهرات سلطنتی در کاخ گلستان نگهداری می‌شد. با روی کار آمدن رضا‌شاه پهلوی، جواهرات سلطنتی به زیرزمین کاخ مرمر منتقل شده و پس از تکمیل ساختمان بانک ملی ایران، جواهرات به این موزه منتقل شد. گفته می‌شود خزانه جدید بانک مرکزی در تپه‌های عباس‌آباد تهران در حال ساخت است.

  نشانی از ذوق و هنر ایرانی
هر قطعه از این جواهرات گویای بخشی از تاریخ پر فراز و نشیب ملت بزرگ ایران و مبین مردم این مرز و بوم است که خاطرات تلخ و شیرین شکست‌ها، پیروزی‌ها، غرور و خودنمایی‌ها و فرمانفرمایی همراه با زور و نخوت زمامداران گذشته را تداعی می‌کند. گنجینه حاضر از یک طرف بیانگر فرهنگ و تاریخ کهنسال و پرتلاطم ملت ایران و گویای داستان بخشی از زندگی پرماجرای گذشتگان و از طرفی دیگر بازگوی قصه اشک‌های خاموش مردم ستمدیده و جورکشیده است که نتیجه خودآرایی و فخرفروشی قدرتمندان و صاحبان زور در دوران گذشته بوده است. اهمیت جواهرات موجود در خزانه جواهرات ملی به ارزش اقتصادی آن محدود نمی‌شود بلکه نمایانگر ذوق و سلیقه صنعتگران و هنرمندان ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخ است.این جواهرات در طول تاریخ، زینت و جلال و شکوه دربار را نشان می‌داده، لیکن پشتوانه قدرت و ذخیره خزانه مملکتی نیز محسوب می‌شود.

  اشتباه نکنید؛ اینجا موزه نیست
بر خلاف تصور عامه مردم، گنجینه جواهرات ملی که با عنوان خزانه جواهرات سلطنتی نیز شناخته می‌شود، «موزه» نبوده و زیرنظر وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نیست و متعلق به‌ بانک مرکزی ایران است. اما تماشای بزرگ‌ترین گنجینه حجمی جواهرات دنیا چنان جاذبه‌ای برای گردشگران دارد که آن را در ردیف پربازدیدترین مجموعه‌های شهر تهران قرار داده است. گنجینه جواهرات ملی داستان جواهراتی را روایت می‌کند که در طول تاریخ از ینگه دنیا سرانجام سر از تهران درآورده و در روزگار نه چندان دور، زندگی روزمره دربار را رتق و فتق می‌کرد.
گنجینه جواهرات ملی گاوصندوق بزرگی است 2طبقه پایین‌تر از سطح همکف ساختمان بانک مرکزی. هر فلزی که در این گنجینه به چشم می‌خورد از جنس طلا، پلاتین و نقره است و سنگ‌های قیمتی از جمله الماس، یاقوت، زمرد، مروارید، لعل و فیروزه زینت‌بخش اشیای موجود در گنجینه جواهرات ملی هستند. این گنجینه از تاریخ و فرهنگ کهن ایران زمین می‌گوید. جواهرات و اشیای خزانه جواهرات در ۳۶ بخش دسته‌بندی شده‌اند که برخی از آنها شامل زیور‌آلات تزیینی، تاج و نیم‌تاج، جقه‌ها (پیش‌کلاه)، گلدان، سرپوش غذا، قلیان، آینه، عصا، تخت، سنجاق و گل‌سینه می‌شوند. اصلی‌ترین جواهرات موجود در موزه نیز الماس دریای نور، تخت طاووس (تخت خورشید)، تخت نادری و کره جواهر هستند. با ما همراه باشید تا با بخش‌های مختلف موزه و اشیای گرانقدرش مطلع شوید.

   الماس دریای نور
الماس «دریای نور» بزرگ‌ترین الماس صورتی رنگ دنیاست که هنوز در گنجینه جواهرات ملی وجود دارد. این الماس درشت‌ترین و زیباترین گوهر در میان گوهرهای ایران و جهان است‌. ناصرالدین‌شاه برای مدتی از این الماس به‌عنوان زینت تاج شاهی خود استفاده می‌کرد. گفته می‌شود این الماس سال‌ها پیش کشف و استخراج شده است‌ و می‌توان گفت در میان جواهرات ملی ایران مقام اول را داراست. ناگفته نماند یکی از معروف‌ترین جواهرات به تاراج رفته ایران الماس «کوه نور» است که توسط «احمد شاه درانی» و با شکست هند در مقابل انگلستان، کمپانی هند شرقی آن را صاحب و به ملکه ویکتوریا اهدا کرد. الماس دریای نور و الماس کوه نور ظاهرا به‌علت قرابت نام پیوسته یک زوج به شمار می‌آمده‌اند. درحالی‌که از نظر تراش و رنگ هیچ وجه مشترکی با یکدیگر ندارند. الماس دریای نور پس از قتل نادرشاه به نوه او شاهرخ میرزا رسید. سپس به‌دست امیراعلم‌خان و بعد از او به‌دست لطفعلی‌خان زند افتاد. هنگامی که لطفعلی‌خان به‌دست آقا‌محمدخان قاجار شکست خورد گوهر مزبور به گنجینه جواهرات قاجار منتقل شد. ناصرالدین شاه معتقد بود این گوهر یکی از گوهرهای تاج کورش بوده است و خود او بسیار به این گوهر گرانبها علاقه داشت و زمانی آن را کلاه و گاهی به سینه خود نصب می‌کرد و حتی تولیت دریای نور را منصبی مخصوص قرار داد و این افتخار مهم را به عیان و بزرگان کشور محول می‌داشت. دریای نور بعدها داخل موزه دولتی شد و اینک زینت‌بخش خزانه جواهرات ملی است. الماس دریای نور در حدود 182قیراط و صورتی است‌ ولی پیش از تراش‌، زیادتر از این بوده است‌.


کی بریم بازدید از جواهرات؟
چه زمانی فرصت بازدید از این خزانه را داریم؟ این سؤال مهمی است زیرا باید توجه داشته باشید که رفتن به این مرکز گرانقدر گرچه برای عموم مردم آزاد است اما محدودیت زمانی دارد. بازدید از خزانه جواهرات ملی روزهای شنبه تا سه‌شنبه از ساعت 14:00الی 16:30 امکان‌‌پذیر است. این خزانه در غیر از این ساعات و در روزهای چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه و تعطیلات رسمی، تعطیل است. برای بازدید جمعی مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز دیگر حتما باید هماهنگی صورت بگیرد.


   جقه نادری
جقه نادری، آراسته به الماس و زمرد که در وسط آن یک تخمه زمرد دامله درشت خوشرنگ نصب شده است. زیر جقه، 3آویز زمرد خوشرنگ آویخته شده است. قسمت بالای جقه، 7شقه است و در دو طرف شقه‌ها نیز دو ریسه و برگ و گل الماس نشان، ساخته‌اند و از نوک شقه‌های جقه، 2آویز زمرد بسیار اعلای سعیدی امرودی آویخته شده است. در بالای تخمه وسط، هلال الماس نشان و در پایین در دو سو، شبیه درفش، طبل، لوله توپ و سر نیزه روی زه زین نصب شده است. پارچه درفش به 3ردیف یاقوت، الماس و زمرد کمرنگ تقسیم شده است. تمام جقه، آراسته به الماس‌های فلامک خوش آب و درشت و ریز است. رضا‌خان پهلوی از جقه مزبور گاهی استفاده می‌کرد. وزن جقه ۳۳ مثقال و ۱۹ نخود است. این جقه در سده ۱۲ ه.ق در ایران ساخته شد.


   کره جغرافیایی
«کره جواهرنشان» که تلألو آن از هر کنج گنجینه جواهرات ملی به چشم می‌خورد یکی از اشیایی است که به دستور ناصرالدین شاه ساخته شده است. اقیانوس‌ها و دریاهای زمردنشان و آسیا مرصع به یاقوت و لعل‌، ایران مرصع به الماس‌، اروپا مرصع به یاقوت‌، آفریقا مرصع به یاقوت سرخ و کبود و آمریکای شمالی و جنوبی و استرالیا مرصع به یاقوت و لعل است و خط استوا دو حلقه زرین ساده که روی آنها گل‌های الماس نشان نصب شده‌، به‌طور متقاطع کره را در میان گرفته است‌. این کره‌ با یاقوت معروفی به نام اورنگ زیب نمایان است‌. کره جغرافیایی روی آن 51366قطعه جواهر گوناگون به وزن 3656/4گرم نشانده شده است‌. این کره در مجموع نزدیک به 38‌کیلوگرم وزن دارد و 34‌کیلوگرم آن طلای خالص و برای تزیین آن از سنگ‌های گران‌قیمت استفاده شده است. با وجود چنین راهکارهایی هنوز هم در گنجینه جواهرات ملی تعداد زیادی از سنگ‌های قیمتی بدون اینکه روی شیءای سوار شده باشند وجود دارند و مشتی از درخشان‌ترین لعل‌ها، زمردها، یاقوت‌‌ها، فیروزه‌ها و الماس‌ها را در پشت هر ویترین می‌توان به چشم دید.


   تخت طاووس (تخت جمشید)
به فرمان فتحعلی شاه در سال ۱۲۱۶ هجری قمری، تختی عظیم و مجلل به مباشرت نظام الدوله محمدحسین‌خان صدر اصفهانی فرمانروای اصفهان با جواهر و طلای موجود در خزانه ساخته شد و به مناسبت نقش خورشید مرصعی که در صدر تخت تعبیه شده است به نام تخت جمشید معروف شد. تخت خورشید سال‌ها به همان نام نامیده می‌شد تا اینکه فتحعلی شاه با طاووس تاج‌الدوله ازدواج کرد. از همان زمان به مناسبت نام او، تخت به نام طاووس مشهور شد. پس از درگذشت فتحعلی‌شاه، سال‌ها بعد ناصر‌الدین شاه که در ضبط و ربط جواهر و نفایس سلطنتی، عنایت خاص داشت دستور داد تا تخت یادشده را تعمیر کرده و تغییراتی جزئی در شکل ظاهر آن دادند از جمله اشعاری که مضمون آنها کیفیت تعمیر تخت به امر ناصرالدین شاه است. در کتیبه اطراف تخت به خط نستعلیق خوش در مصراع‌های مجزا از یکدیگر روی زمینه زر، به مینای لاجوردی نگاشته شده است. این مصراع‌ها فعلا مرتب و دنبال یکدیگر نصب شده و پیداست که در تعمیر بعدی آنها در جای خود نشانده‌اند.تخت مذکور تا سال ۱۳۶۰ در تالار کاخ گلستان نگهداری می‌شد و در تاریخ ۱۳۶۰ به خزانه جواهرات بانک مرکزی جمهوری اسلامی انتقال یافت تا همواره با توجه به تجانس این تخت با جواهرات موجود در خزانه (موضوع قانون سال ۱۳۱۶ شمسی) نگهداری شود.


   تاج پهلوی
تاج پهلوی، تاج مورد استفاده رضاخان و محمدرضا پهلوی بود. این تاج در چهار طرف، دارای چهار کنگره پله پله به شکل تاج‌های شاهنشاهان ساسانی است که در وسط و زیر کنگره پیشین آن، خورشیدی زرین با شعاع‌های الماس نشان و تخمه الماس زرد درشت نصب شده است و در پشت همین کنگره، جقه پایه‌دار اسلیمی و در پشت آن پر قو قرار دارد. در این تاج ۳۳۸۰ قطعه الماس به وزن ۱۱۴۴ قیراط، ۵ قطعه زمرد به وزن ۱۹۹ قیراط و ۲ قطعه یاقوت کبود به وزن ۱۹ قیراط و ۳۶۸ حبه مروارید غلتان به‌کار رفته است. وزن تاج ۴۴۴ مثقال یعنی در حدود ۲۰۸۰ گرم، معادل 2کیلو و 80گرم است. تاجی که قبلا در تاج‌گذاری‌های دوران قاجار به‌کار می‌رفت، تاج کیانی بود و چون رضاخان پهلوی مایل نبود در تاج‌گذاری خود از آن استفاده کند. در سال ۱۳۰۴ خورشیدی به دستور رضا‌خان از گوهرهای منتخب،تاج مزبور را ساختند و رضا‌خان و محمد‌رضا پهلوی، برای تاج‌گذاری از آن استفاده کردند.



   تاج‌ کیانی
تاج ‌کیانی، تاجی است که پادشاهان قاجاری در مراسم تاج‌گذاری از آن استفاده می‌‌کردند. این تاج به دستور فتحعلی‌شاه قاجار در ایران ساخته شده و به الماس، یاقوت، زمرد و مروارید مزین شده است. جالب آنکه بعد از دوره ساسانی و قبل از دوره قاجار، استفاده از تاج به این شکل مرسوم نبود و پادشاهان از تاج به‌صورت جقه و پیش‌کلاه استفاده می‌کردند. پیش‌کلاه‌ها قطعه‌ای جواهرنشان بوده‌اند که روی کلاه‌ها نصب می‌شدند. به‌عبارتی تاج کیانی نخستین تاجی‌ست که بعد از دوران امپراتوری ساسانی ساخته شده است. تاج پادشاهان ساسانی بسته به سلیقه شاهان، وزن و شکل متفاوتی داشت. برخی از آن تاج‌ها چنان وزنی داشتند و سنگین بودند که آنها را با زنجیر نازکی از سقف آویزان می‌کردند تا وزنش بر سر پادشاه سنگینی نکند. از جمله مشخصات ظاهری این تاج‌ها وجود کنگره روی آن است که نمادی مذهبی و ملی محسوب می‌شود. در واقع استفاده از این کنگره‌ها برای به تصویر کشیدن رابطه شاه و خدا بوده است. یکی دیگر از ویژگی تاج‌های ساسانی وجود تشعشع و انوار خورشید در جلوی تاج بوده است که در تاج کیانی هم کاملا قابل مشاهده است. این انوار نشان از خورشید دارند. از آنجا که خورشید در ایران باستان نمادی از فر و ایزدان است، استفاده از این تشعشعات نشان از کسب مشروعیت شهریاران از سوی خدایان است.