زیست‌بوم
پسماندهای روی همچنان بدون متولی
مسئولان زنجان می‌گویند باید در‌آمد حاصل از بازیافت پسماندهای روی به این استان اختصاص یابد
حمید نصرتی‌قانعی| زنجان ـ خبرنگار:
انباشت حدود 5 تا 7 میلیون تن پسماند روی برآوردی است که مسئولان شهر زنجان از فعالیت شهرک تخصصی روی شهر زنجان در 5 کیلو‌متری این شهر دارند. پسماند‌هایی که به گفته کارشناسان، فعالان زیست‌محیطی و مسئولان حاوی فلزات سنگین است و آب و خاک محدوده شهرک و مجاور آن را آلوده کرده است.
مطالعه‌ای نشان می‌دهد که ریز‌گرد‌های این شهرک با وزش باد به خیابان‌های شهر زنجان هم رسیده است و تهدیدی جدی برای زیست‌بوم شهر و ساکنان آن به شمار می‌رود. اکنون مسئولان به فکر مدیریت مضرات این پسماندها هستند. آیا روش مدیریت پسماندهای روی مشکل را حل می‌کند؟
نزدیک بودن به شهر
یک فعال محیط‌زیست درباره مشکلات زیست‌محیطی شهرک روی زنجان و پسماندهای آن به همشهری می‌گوید: فاصله واحد‌های فراوری روی با شهر زنجان بسیار کم است. این محدوده از شهر مطالعه زیست‌محیطی نداشته و در دوره استاندار وقت به شهر تحمیل شده است.
شهرک روی زنجان حدود 5 کیلو‌متر با شهر فاصله دارد و غالبا باد‌ها آلودگی ریز‌گرد‌های حاصل از فراوری روی و سرب را به شهر زنجان منتقل می‌کند و جهت وزش باد‌ها نیز جنوب شرقی به شمال غربی است. این ریز‌گرد‌ها محدوده‌ای از مرکز شهر زنجان مانند دروازه ارگ، سبزه‌میدان، دروازه رشت، خیابان سعدی و غیره را تحت تاثیر قرار داده است و بدین‌ترتیب هر نوع آلودگی کوتاه‌مدت یا بلند‌مدت وارد منطقه مسکونی شهر زنجان می‌شود.
رضا رمضانی بیان می‌کند: مشکل شهرک روی زنجان فقط این نیست، بلکه فراوری روی در منطقه موجب آلودگی خاک، آب و حتی گیاهان به سم‌های خطرناکی مانند ارسنیک و کادمیوم نیز شده است. مطالعه‌ای اختصاصی درباره شهرک، با کار‌فرمایی حفاظت محیط‌زیست و اجرای جهاد کشاورزی و دانشگاه زنجان، پهنه آلودگی محیط (آب و خاک) شهرک را تایید کرده است. با وجود این موضوع، در اطراف شهرک انواع صیفی کشت می‌شود و ساکنان از آن استفاده می‌کنند که بسیار خطرناک است.
واگذاری مسیل‌های آب
این فعال محیط‌زیست که در دوره‌ای نماینده سمن‌های استان و عضو هیات‌مدیره سمن پویندگان توسعه شهر پایدار زنجان نیز بوده است، می‌گوید: واگذاری مسیل‌های آب که مجرای گذر سیلاب است، غیر‌قانونی است. در دوره‌ای این مسیلها به صورت اجاره در شهرک روی به کارخانههای فراوری روی واگذار شد.
در مسیلها فضا‌سازی نیز کردند و عرض مسیلها را کاهش دادند بنابراین اگر سیلابی جاری شود، آلودگی از شهرک به بیرون منتقل می‌شود و سیل شهرک را فرا‌می‌گیرد. اداره آب منطقه‌ای معتقد است قرارداد اجاره مسیلها تمام شده و دیگر تمدید نشده است.
رمضانی با یاد‌آوری این‌که در فراوری روی مواد سمی خطرناک ایجاد می‌شود و بافت خاک و حتی جانوران نیز آلوده خواهند شد، می‌افزاید: مسئولان به فکر انتقال بیش از 5 تا 7 میلیون باطله یا همان فیلتر کیک‌ها از محل انباشت فعلی شهرک روی به نقطه‌ای دیگر هستند. در محل انباشت فعلی فیلتر کیک‌ها (پسماندهای روی) آلودگی ایجاد شده است اگر باطله‌ها جابه‌جا شوند، آلودگی از نقطه‌ای به نقطه دیگر منتقل خواهد شد و محیط جدید با خطر روبه‌رو می‌شود.
این فعال محیط‌زیست با اشاره به این‌که کنسانتره مواد معدنی (روی) آلودگی کمتری در فراوری دارد، ادامه می‌دهد: مکان‌یابی و جانمایی محل انباشت فیلتر کیک‌ها باید مطالعه شود و قبل از مطالعه ارزیابی باید مطالعه مکان‌یابی انجام دهند، اما برای مکان جدید انباشت پسماندهای روی این مطالعه انجام نشده است. طبق منشور حقوق شهروندی که رئیس‌جمهوری آن را ابلاغ کرده است، باید مسئولان مربوطه نتایج مطالعات را در اختیار مردم قرار دهند که این‌کار را هم انجام نداده‌اند و شفافیت در اطلاع‌رسانی درباره این موضوع وجود ندارد.
مساله دیگر این است که ارزیابی فیلتر کارخانه‌ها در شب امکان‌پذیر نیست. برخی کارخانه‌ها فیلتر‌ها را شست‌وشو می‌دهند و دوباره استفاده می‌کنند که کارایی ندارد و ریز‌گرد حاصل از فعالیت فراوری روی را عبور می‌دهد. فیلتر‌های الکترولیز هم به دلیل هزینه برق کمتر استفاده می‌شود یا خاموش می‌شوند. دستگاه‌های اعلام‌کننده شاخص آلودگی هوای شهر زنجان هم یا خاموش است یا داده‌های آنلاین ندارد.
منافع پسماندهای روی
قانون مدیریت پسماندها به طور شفاف و صریح مشخص کرده که تولید‌کننده پسماند متولی مدیریت و بی‌خطر کردن آن برای محیط‌زیست است. فرماندار زنجان می‌گوید: بی‌تردید پسماندها و فعالیت شهرک تخصصی روی برای محیط‌زیست شهر زنجان آلودگیهایی ایجاد کرده است. افزون بر آن چند سالی است که موضوع پسماندهای شهرک روی زنجان مطرح شده و استاندار فعلی استان نیز پیگیر حل مشکل بوده است.
باید مالکیت این پسماندها تعیین تکلیف شود و مشخص شود بعد از فراوری و انباشته شدن پسماندها در این محل مالکیت متعلق به کیست؟ در گذشته دانش فراوری روی در حدی نبود که مقدار روی باقیمانده در پسماندهای فعلی را بازیابی و استخراج کند، اما اکنون دانش فراوری به این سطح رسیده است و مالکان برخی از شرکت‌‌ها خواهان فراوری مجدد این پسماندها هستند.
رضا عسگری خاطرنشان می‌کند: با وجود چنین اختلافی بین مالکان کارخانههای شهرک تخصصی روی زنجان و آلودگیهایی که از رهاورد فعالیت این کارخانه‌ها برای شهر زنجان ایجاد شده است، اکنون بخش‌خصوصی (کارخانه‌داران) و بخش دولتی خواهان استفاده از منافع حاصل از فراوری مجدد این پسماندها هستند. بنابراین برای رسیدن به نتیجه نهایی و حقوقی، دستگاه قضایی با شکایت طرفین به موضوع رسیدگی می‌کند. برای رسیدگی به این شکایت‌ها نیز کمیته‌ای تشکیل شده است و نظر نهایی را دستگاه قضایی تا یک ماه آینده اعلام خواهد کرد. ذی‌نفعان هم بدون دخالت در تصمیم‌گیری در این کمیته عضویت دارند.
فرماندار زنجان با اشاره به این‌که هر زمان بادی وزیده است آثار ریز‌گرد‌های روی در شهر زنجان نمود داشته است، می‌افزاید: با توجه به آلودگیهایی که فراوری روی در کارخانههای مجاور شهر زنجان برای شهر و محیط آن ایجاد کرده است، باید منافع حاصل از فراوری مجدد پسماندها به شهر زنجان اختصاص یابد و برای امور زیربنایی و فرهنگی در شهر هزینه شود.
اختلاف نظر
رئیس شورای استان زنجان نیز درباره پسماندهای فراوری روی در مجاورت شهر زنجان توضیح می‌دهد: مدیریت پسماندهای روی توسط مدیریت ارشد استان در دوره قبل و در دوره فعلی به جد پیگیری شده است، اما فعلا اختلاف نظر درباره مالکیت آن بین شورای عالی معادن کشور، انجمن روی و سرب ایران و متولیان این حوزه در استان وجود دارد و قرار شد تصمیم نهایی با مداخله دستگاه قضایی اعلام شود. در کارگروهی که برای تعیین تکلیف این موضوع در استانداری تشکیل شده بود از اعضای شورای اسلامی شهر یا استان برای حضور در این کارگروه دعوت نکردند و ما از محتوای تصمیم جلسه بی‌اطلاع هستیم.
سجاد خدایی یادآور می‌شود: به هر حال ما معتقدیم فراوری روی در مجاورت شهر زنجان آلودگیهایی را به شهر و استان تحمیل کرده است و باید در‌آمد حاصل از بازیافت مجدد روی از پسماندها به شهر و استان زنجان اختصاص یابد.
طرحی را نیز ارائه کرده‌ایم که منافع حاصل در بانک‌ها سرمایه‌گذاری شود و سود حاصل از آن را به‌عنوان پشتوانه مالی برای اجرای امور زیربنایی یا فرهنگی در شهر و استان زنجان هزینه کنند تا بدین‌ترتیب در‌آمد پایدار و مطمئنی برای استان ایجاد شود، اما این موضوع زمانی محقق خواهد شد که مالکیت پسماندها با قطع یقین تعیین تکلیف شود.
اکنون حدود 5 تا 7 میلیون تن پسماند روی در مجاورت شهرک روی زنجان انباشته شده است که 300 تا 500 میلیارد تومان ارزش دارد. یعنی سود سرمایه‌گذاری آن در سال حدود 10 تا 12 میلیارد تومان برای شهر و استان زنجان است.
وی تصریح می‌کند: وقتی مالکیت پسماندها تعیین تکلیف شود منافع آن به 2 شکل ایجاد اشتغال و تامین سرمایه و در‌آمد پایدار در اختیار استان قرار می‌گیرد. با این روش می‌توان منابع در‌آمد پایداری نیز برای اجرای امور عمرانی شهر‌های استان فراهم کرد.
نتایج مطالعه گرد‌وغبار
عضو هیات علمی دانشکده علوم و گروه علوم محیط‌زیست دانشگاه زنجان نیز به همشهری می‌گوید: در یک سال اخیر مطالعه‌ای درباره منشا گرد‌وغبار موجود در شهر زنجان با نمونه‌برداری از 45 تا 55 ایستگاه انجام داده‌ایم. مطالعه نشان می‌دهد فلزات سنگین موجود در گرد‌وغبار نمونه‌برداری‌شده از شهر زنجان 10 تا 20 برابر بیشتر از مطالعات موجود و مشابه در جهان است. این فلزات سنگین شامل کادمیوم، سرب و سایر ذرات آلاینده محیط است.
عباسعلی زمانی ادامه می‌دهد: با مشخص شدن نتایج این مطالعه به متولیان توصیه کردیم که برای کاهش آلودگی شهرک روی که به سمت شهر جریان دارد، ابتدا فضای سبزی به صورت کمر‌بند اطراف شهرک تخصصی روی شهر زنجان ایجاد کنند تا گرد‌وغبار را جذب کند. افزون بر آن توصیه شد که روی پسماندهای تازه حاصل از فراوری و فعالیت کارخانههای روی شهر زنجان مالچ نفتی بریزند تا این ذرات را در محل انباشت پایدار کند و مانع پراکنش و پخش شدن آن با وزش باد در مسیر‌ها و جهت حرکت باد شود.
دانشیار گروه علوم محیط‌زیست دانشگاه زنجان با یاد‌آوری این‌که نقشه‌های موجود در این مطالعه تایید می‌کند که عامل ایجاد گرد‌وغبار و آلودگی هوای شهر بیشتر شهرک روی زنجان است، می‌افزاید: همچنین توصیه بعدی کاهش فعالیت شهرک روی بود. همچنین فعالان شهرک باید کنستانتره روی را که قبلا فراوری شده است و پسماند کمتری دارد استفاده کنند. خاک روی این خصوصیت را ندارد و پسماند آن هم بیشتر است. عوامل مختلفی در ایجاد ذرات آلاینده در شهر زنجان نقش دارند که شهرک روی هم در ایجاد آن تاثیر دارد.
جای خالی نظارت اداره محیط زیست
یک فعال منابع طبیعی در شهر زنجان می‌گوید: سال 68 یا 69 موضوع فروش سهام کارخانههای روی در زنجان مطرح شد. مردم شهر نیز بدون اطلاع از مضرات آن شروع به خرید آن کردند و بعد این سهام‌ها را افرادی خارج از استان خریدند. اکنون بعد از 30 سال مضرات این کارخانه‌ها برای مردم شهر زنجان ماندگار و پایدار است. آلودگی‌ها و مضرات این کارخانه‌ها را در جلسه‌های مختلف مطرح کرده‌ایم و درباره آن هشدار داده‌ایم.
تقی سالک بیان می‌کند: فلزات سنگینی از فراوری روی و سرب ایجاد می‌شود که به منابع طبیعی و آبی منطقه نیز وارد شده است. سال‌ها قبل در مطالعه میدانی که برای منابع طبیعی انجام دادیم متوجه این موضوع شدیم. قبلا آب مردم شهر زنجان از چاه‌ها تامین می‌شد که این آلودگی همراه آب به خانه‌های مردم نیز رسید. اخیرا آب شرب مردم شهر از سد تهم تامین می‌شود.
وی که عضو سمن سرو رویان اشراق و همیاران طبیعت است، ادامه می‌دهد: حفاظت محیط‌زیست به عنوان متولی انسانی حفظ محیط‌زیست بر فعالیت این واحد‌ها نظارتی نداشته است. آلودگی در محیط شهرک به حدی است که در خاک‌های آن یک گیاه هم رشد نمی‌کند. در زمانی که مطالعه منابع طبیعی منطقه را انجام دادیم به مدیران شرکت‌های فراوری روی توصیه کردیم از گیاهان جاذب فلزات سنگین برای کاهش آلودگی‌ها استفاده کنند که فقط یک شرکت به صورت محدود به این توصیه عمل کرد.
