سهم یک سومی بهره‌وری در رشد اقتصاد سالانه

 سمیرا مصطفی‌نژاد/روزنامه‌نگار


آمار دقیقی وجود ندارد. جست‌وجوی «متوسط ساعت کار مفید در ایران» نتیجه معتبری به‌دست نمی‌دهد. 800ساعت در سال قابل ‌اتکا‌ترین رقمی است که در سال91 در مقاله‌ای منتشر شده از سوی وزارت کار و امور اجتماعی به چشم می‌خورد. 22دقیقه میانگین کار روزانه در ادارات دولتی، رقم دیگری است که در سال91 به مرکز پژوهش‌های مجلس نسبت داده شد و چندسال بعد، سازمان پژوهش‌ها انتشار چنین پژوهشی را تکذیب کرد. چنین خلأ  اطلاعاتی‌ای در حوزه اقتصاد و کسب‌و‌کار کشور، آن‌هم در دورانی که دیگر کشورهای جهان آمار دقیق ساعات کاری و تولید ناخالص داخلی در ازای هر ساعت از کار و جزئیاتی دیگر از بهره‌وری و نفوذ اقتصادی نیروهای کار خود را به دقت محاسبه کرده و در سطح جهانی منتشر می‌کنند و از آن در مسیر شکوفایی و توسعه اقتصاد خود بهره می‌برند، می‌تواند برای اقتصاد کشور جبران‌ناپذیر باشد. 
حسن فروزان‌فرد، عضو هیأت‌نمایندگان و نایب‌رئیس کمیسیون توسعه‌پایدار اتاق ایران، با تأکید بر نیاز به شفافیت اطلاعاتی در کشور در تمامی حوزه‌ها، معتقد است تحولات ناخواسته اقتصادی، جهش‌های تورمی بزرگ، تحولات سیاسی و شرایطی از این دست که به‌صورت دوره‌ای در دولت‌های مختلف ایران رخ داده‌اند و در جریان هستند، ناخودآگاه زمینه توجه به آمار و ریزه‌کاری‌ها را در حوزه اطلاعات کاهش داده ‌است؛ «در کشور دیتابیس‌هایی که اطلاعات موثق را به‌صورت منظم و ماهانه در خود ثبت کنند وجود ندارد. از این نمونه اطلاعاتی که نداریم، کم نیستند. ما درباره وضعیت رضایت مشتریان از وضعیت عمومی کالاها یا رتبه‌بندی و طبقه‌بندی کالاها و خدمات هم اطلاعاتی نداریم؛ درحالی‌که در جهان این عناوین شاخص‌هایی رسمی دارند که به‌صورت منظم اندازه‌گیری و محاسبه می‌شوند.»
به گفته فروزان‌فرد، توجه به موضوع بهره‌وری و کار مفید موضوعی ویژه‌ است که نیاز به آن متناسب با واقعیت‌های اقتصادی و محدودیت‌ منابع در دسترس و همچنین اهمیت فعالیت‌های اقتصادی با ارزش‌افزوده مثبت، به مرور در فضای کسب و کار به ‌وجود می‌آید. اما بزرگ بودن اقتصاد دولتی ایران و این حقیقت که بخش بزرگی از اقتصاد کشور همچنان به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم به دولت وابسته است، برهم خوردن نظم‌های آماری و از‌دست‌رفتن قدرت مقایسه و فهم دیتا در شرایط آشفتگی و بحران‌های اقتصادی و در نهایت غیرقابل پیش‌بینی‌بودن اقتصاد ایران، زمینه را برای توجه به این موضوعات و استفاده مفید از دیتاهای موجود کاهش داده‌ است.

ساعت کار مفید: نامشخص
این عضو هیأت مدیره اتاق بازرگانی ایران با تأیید بر خلأ اطلاعاتی درباره ساعت مفید کاری، میزان بهره‌وری و تأثیر آنها بر اقتصاد در ایران، می‌گوید: «در حدود 12سال پیش ادعا این بود که ساعت کاری در ایران زیر یک ساعت در روز است اما در همان زمان هم مشخص نبود این رقم از چه پژوهشی به‌دست آمده، پژوهش کجا و با چه تعداد نمونه‌برداری انجام شده و معیارهای دقیق محاسبه آن چیست. تا به امروز و تا جایی که من می‌دانم مطالعه جامعی هم درباره ساعت کار مفید انجام نشده است. در عین‌حال، بیشتر دیتاهای گرد‌آوری‌شده در کشور در قالب بسته‌هایی درون‌سازمانی یا شرکتی تهیه می‌شوند، اما در اختیار عموم قرار نمی‌گیرند یا خروجی‌های مؤثری برای درک موقعیت‌ها از آنها به‌دست نمی‌آید؛ از این‌رو درباره ساعت مفید کاری و بهره‌وری نمی‌توان حرف شفاف و درستی زد، تنها می‌توان بر حدس‌و‌گمان‌ تکیه کرد».

در شرایط ایده‌آل...
به گفته نایب‌رئیس کمیسیون توسعه‌پایدار، در سال‌های اخیر تلاش زیادی برای افزایش توجه نسبت به موضوع بهره‌وری و کنترل بیشتر این شاخص انجام شده ‌است. در شرایط ایده‌آل هدف نهایی این است که با توسعه دانش بهره‌وری و شیوه‌های اندازه‌گیری شاخص‌های آن در میان تمامی فعالان و شرکت‌های فعال، کشور به جایگاهی برسد که حداقل یک‌سوم نرخ رشد سالانه اقتصادی آن حاصل از فعالیت‌های بهره‌وری باشد. اما در حال حاضر تخمینی‌بودن تمامی اعداد و ارقامی که از وضعیت بهره‌وری در کشور وجود دارند، نشان می‌دهد توفیق چندانی در حوزه بهره‌وری وجود نداشته‌است.
فروزان‌فرد معتقد است بهره‌وری لزوما به معنی ساعات کاری بیشتر نیست، این شاخص 2مولفه اصلی دارد که صورت و مخرج یک کسر هستند. صورت کسر، ارزش‌افزوده حاصل از فعالیت یک فرد، بنگاه یا یک سازمان است و در مخرج کسر 2منبع مهم نیروی انسانی و سرمایه به‌عنوان سرچشمه اصلی مولد ارزش‌افزوده قرار دارند. به گفته او استفاده بهینه از این منابع یکی از عوامل تأثیرگذار در بهبود بهره‌وری است و این به معنی کاهش استفاده نامناسب از منابع یا همان صرفه‌جویی است. صرفه‌جویی تنها می‌تواند یکی از صدها راهکار بهبود بهره‌وری باشد زیرا راهکارهای توسعه بهره‌وری بسیار متنوعند و الگوهای توسعه‌یافته در انجام این‌ کار بر توان بنگاه در تولید ارزش‌افزوده بیشتر به ازای هر واحد از زمان یا نیروی انسانی یا سرمایه، تمرکز دارند. بهره‌وری شاخصی بسیار هوشمند و حرفه‌ای و عامل اصلی اتفاقات مهمی است که در حوزه‌های علمی، فناوری و نحوه به کارگیری آی تی در سازمان‌ها و صنایع به‌وجود می‌آیند زیرا سازمان‌ها برای اصلاح این شاخص تحریک شده‌اند تا در ازای یک ساعت حضور نیروی انسانی، منافع بیشتری برای خود تولید کنند. 

فناوری و بهره‌وری
این عضو اتاق بازرگانی ایران می‌گوید: «برای ارتقای وضعیت بهره‌وری در حوزه نیروی انسانی و کار در کشور باید به نیروی انسانی به‌عنوان انسان نگاه کرد، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های انسانی او را دید و با استفاده درست از تغییرات ساختاری و فناوری‌ از نیروی کار به‌گونه‌ای بهره گرفت که ظرفیت‌های انسانی او حداکثر کارایی را داشته باشند. امروزه استفاده درست از آی ‌تی در کشورهای توسعه‌یافته یکی از عوامل مهم تغییر بهره‌وری به شمار می‌رود زیرا استفاده از این فناوری در زمان مصرفی نیروی انسانی صرفه‌جویی می‌کند، سرعت و دقت او را افزایش می‌دهد و نیروها می‌توانند برای انجام فعالیت‌های ارزش‌افزاتری به‌کار گرفته ‌شوند؛ اگرچه این فرایند نیز تحت‌تأثیر آغاز انقلاب صنعتی چهارم، ورود هوش مصنوعی به جهان کسب‌وکار، کاهش سهم نیروی انسانی از بازار کار و جایگزین شدن بسیاری از مشاغل تخصصی توسط هوش مصنوعی به مرور دستخوش تغییرات خواهد‌ شد. در چنین شرایطی اهمیت زمان مفید برای حضور نیروی انسانی در فضای کار کاهش پیدا می‌کند. همین امروز هم میان ارقام ساعت مفید کاری کشورهای توسعه‌یافته جهان با دیگر کشورها، فواصل معنا‌داری وجود دارد. ساعت کار هفتگی در آن کشورها روی 30تا 34ساعت در نوسان است، درحالی‌که بهره‌وری بالایی دارند. عدد رسمی ساعت کار در کشور ما 44ساعت به‌اضافه چندین ساعت اضافه‌کاری است، اما بهره‌وری همچنان پایین‌ترین است.
فروزان‌فرد تأکید دارد بحثی که این روز‌ها درباره کم‌کردن ساعت کاری و افزایش تعطیلات آخر هفته مطرح است، الگویی است که در کشورهای متعددی با موفقیت اجرا شده ‌است و شاید ایران جزو معدود کشورهای جهان باشد که در آن تعطیلی آخر هفته یک روز و ساعت رسمی کاری همچنان بیش از 40ساعت در هفته است. در کشور هنوز گام مهم پذیرفتن 2روز تعطیلی در هفته با تعارف و نگرانی بررسی می‌شود. موضوع تعداد روزهای تعطیل نیست، موضوع استفاده درست از روزهای مفیدی است که در هفته موجودند تا مانند مابقی کشورهای جهان با طرح‌ریزی مناسب‌تر، دقت مؤثرتر و اداره درست‌تر کسب و کارها، بتوان استفاده مناسبی از این فرصت داشت.