تعزیه ایرانی در خطر است

محمد باریکانی/خبر‌نگار

تعزیه، هنر نمایشی آیینی ایران در سال2010 در فهرست میراث ناملموس جهان در یونسکو به ثبت رسید. اما ویژگی‌های تعزیه ایرانی چه بود که یونسکو آن را حائز ثبت در فهرست میراث ناملموس جهان دانست؟ 
تعزیه، هنر نمایشی آیینی ایران است که وقایع مذهبی، داستان‌های تاریخی و اسطوره‌ای و داستان‌های عامیانه را بازگو می‌کند.
هر اجرای تعزیه 4عنصر دارد: شعر، موسیقی، ترانه و حرکت. برخی اجراها نیز تا یکصد نقش دارند که به شخصیت‌های تاریخی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی، عرفانی، واقعی و ... تقسیم می‌شوند.
هر درام تعزیه، فردی است که موضوع، لباس و موسیقی خاص خود را دارد. اجراهای تعزیه نیز سرشار از نمادگرایی، کدها و علائمی است که توسط تماشاگر ایرانی درک می‌شود و اجرا‌کنندگان تعزیه در سادگی محض بدون بهره‌گیری از نور و تشریفات روی صحنه می‌روند.
اجرا‌کنندگان تعزیه یا شبیه‌خوان‌ها، همیشه مرد هستند و نقش‌های زن نیز توسط مردان بازی می‌شود.
بیشتر شبیه‌خوانان و اجرا‌کنندگان تعزیه افرادی هستند که در مشاغل مختلف مشغول هستند و هزینه زندگی‌شان را از راه‌هایی غیراز تعزیه تامین می‌کنند و تنها برای ویژگی‌های معنوی این آیین به اجرای تعزیه می‌پردازند و از این راه پولی به‌دست نمی‌آورند؛ مگر آنکه بینندگان اجراها بخواهند مبالغی به آنها کمک کنند.

شاخص‌های جهانی شدن
تعزیه نقش مهمی در فرهنگ، ادبیات و هنر ایران دارد و بخشی از آداب و حتی ضرب‌المثل‌های ایرانی از نمایش‌های آیینی تعزیه نشأت گرفته‌اند.
اجرای تعزیه در ایران به حفظ و تقویت ارزش‌های دینی و معنوی، نوعدوستی و دوستی در عین حفظ سنت‌های قدیمی، فرهنگ ملی و اساطیری ایران کمک می‌کند. تعزیه همچنین نقش مهمی در حفظ صنایع‌دستی مرتبط با خود دارد. لباس‌ها، خطاطی‌ها و ساخت ابزارهای ویژه اجرای تعزیه همگی در ردیف صنایع‌دستی مورد نیاز برای اجرای آیین‌های تعزیه قرار دارد.
انعطاف‌پذیری در هنر نمایش آیینی ایران موجب شده است که زبان تعزیه تبدیل به زبان مشترک برای جوامع مختلف ایرانی شود و ارتباطات، وحدت و خلاقیت را ارتقا دهد.
جالب آنکه شیوه آموزش تعزیه همچنان به‌صورت استاد شاگردی است و تعزیه و متن‌های آن سینه به سینه به نسل‌های بعد منتقل شده و می‌شود.
این موارد از ارزش‌های تعزیه ایرانی است که یونسکو بر آن تأکید ویژه داشت و این هنر نمایش آیینی ایران را واجد ثبت در فهرست میراث ناملموس بشر دانست.
به همین دلیل تعزیه ایرانی توانست در سال2010 نظر مثبت جهان را نسبت به ثبت جهانی نمایش آیینی ایران جلب کند و از همان سال تعزیه ایرانی در فهرست میراث ناملموس جهانی بشر ثبت شده است.

یک دهه پس از جهانی شدن
حالا با گذشت یک دهه از ثبت جهانی تعزیه با عنوان هنر نمایش ایرانی در فهرست میراث ناملموس یونسکو این هنر چه وضعیتی در ایران دارد؟
اسماعیل غفوری از اساتید تعزیه و از هنرمندان هنر نمایش آیینی ایرانی به همشهری می‌گوید: متأسفانه آنطور که باید به هنرمندان تعزیه در ایران توجه نمی‌شود. او که تعزیه را از کودکی و در شهر کوهین استان قزوین فراگرفته و اکنون بیش از 30سال است که در این هنر جهانی ایرانی فعالیت دارد، می‌گوید: جلسات زیادی در استان‌ها برگزار می‌شود و هنرمندان و بازیگران تعزیه گلایه‌های خود را نیز به مسئولان استانی منتقل کرده‌اند. اما در نهایت اینگونه پاسخ می‌گیرند که تعزیه باید از بالا حمایت شود که نمی‌شود. او با اعلام آنکه هنرمندان تعزیه ایرانی از نظر مالی خودکفا هستند چون مردم خودشان مجالس تعزیه برپا می‌کنند و هزینه‌های آن‌ را نیز پرداخت می‌کنند، افزود: درآمدهای اینچنینی کفاف آینده هنر تعزیه ایرانی را نمی‌دهد و با مبالغ اندکی که مردم خود به پای هنرمندان تعزیه می‌ریزند نمی‌توان کاری برای آینده تعزیه کرد.
به گفته او، نیاز تعزیه ایرانی، پرورش نسل‌های آینده است تا زنده ماندن این هنر در آینده تضمین شود.
اسماعیل غفوری همچنین با اعلام اینکه به بیشتر نقاط ایران برای اجرای تعزیه سفر کرده است، از توجه جدی‌تر اقوام آذری زبان ایران به هنر نمایش آیینی ایرانی (تعزیه) خبر می‌دهد و می‌گوید: متأسفانه تعزیه ایرانی در حال از دست دادن رنگ و بوی سنتی خود است و این گلایه در تمامی هنرمندان این نمایش آیینی وجود دارد.
او در توضیح مشکلات تعزیه ایرانی که به ثبت جهانی یونسکو نیز رسیده است، می‌گوید: تعزیه مشکلات عدیده‌ای دارد و تعزیه‌خوان‌های امروزی تنها تعزیه امام حسین(ع)، حضرت‌عباس(ع)، حر و علی‌اکبر(ع) را می‌خوانند و متأسفانه تماشاگران کم‌سن و سال‌تر نیز گمان می‌کنند تعزیه ایرانی تنها محدود به همین مجالس می‌شود؛ درحالی‌که مجالس فراوانی وجود دارد که به‌اصطلاح تعزیه‌خوان‌ها به آنها تعزیه غریب گفته می‌شود؛ مانند تعزیه شاهچراغ یا تعزیه موسی‌بن‌جعفر(ع) و تعزیه امام رضا(ع). تعزیه‌های غریب نیز کمتر خوانده می‌شوند.
این استاد تعزیه ادامه می‌دهد: صدها مجلس تعزیه وجود دارد و تعزیه غزوات، جنگ خندق، تعزیه فتاح و... در این نمایش آیینی از سال‌های دور وجود داشته است که متأسفانه اکنون به تعزیه‌های غریب شهرت یافته‌اند و مجلس آنها برپا نمی‌شود. هنوز هم نمی‌دانیم مشکل از تعزیه‌خوان‌هاست که این تعزیه‌ها را دیگر اجرا نمی‌کنند یا به‌دلیل بی‌توجهی‌ها این مجالس غریب شده‌اند.
اسماعیل غفوری در ارزیابی خود از تغییر شکل تعزیه ایرانی و از دست دادن شکل سنتی این هنر نیز هشدار می‌دهد و می‌گوید: همانگونه که شکل عزاداری‌های امام‌حسین(ع) حالت سنتی خود را از دست داده است، در تعزیه هم این اتفاق افتاده که البته لطمه زیادی به این هنر اصیل و جهانی ایران می‌زند.
این استاد تعزیه، ورود موسیقی و اشعار ناهمخوان با تعزیه سنتی ایران را از آسیب‌هایی می‌داند که به تعزیه ایرانی لطمه زده است.
او می‌گوید: بارها جلسات پی‌درپی برای جلوگیری از ورود اشعار و موسیقی ناهمخوان با شیوه سنتی تعزیه به این هنر برگزار شده و وزارت ارشاد نیز تاحدودی برخوردهایی انجام داده اما در نهایت اتفاقی نیفتاده است.
این استاد تعزیه، نقش شاعران و موسیقیدانان در بازگرداندن تعزیه سنتی ایران را مهم خواند و گفت: ترمیم وضعیت فعلی تعزیه ایرانی بسیار دشوار شده است. به گفته غفوری، تعزیه ایرانی در خطر است و متأسفانه کاری برای احیای تعزیه سنتی ایران انجام نمی‌شود. به‌گفته این استاد تعزیه، از 6‌ماه پیش جلسات آسیب‌شناسی تعزیه ایرانی با حضور اساتید این هنر آیینی آغاز شده است که هنوز تصمیمات این کمیته مشخص نیست. اسماعیل غفوری، استان قزوین را مهد تعزیه ایران خواند و گفت: در استان اصفهان، همدان، زنجان، مرکزی و اخیرا سبزوار در خراسان رضوی نیز تعزیه با رونق و استقبال مواجه است.

نیاز به پرورش نیروی تازه
ارزش‌های نهفته در تعزیه ایرانی همچون توان درک زبان داستان‌ها و مجالس تعزیه در اقوام مختلف ایران، تأثیر تعزیه بر زندگی ایرانی، ارتباط این هنر با احیا و زنده ماندن بخشی از هنر صنایع‌دستی ایران و... موجب شد که هنر نمایش آیینی ایران در فهرست میراث‌جهانی یونسکو قرار بگیرد. حالا اما هنرمندان تعزیه در ایران نگران آینده این هنر هستند و 10سال پس از ثبت جهانی تعزیه به همشهری گفته‌اند که این هنر نیاز به پرورش نیروهای تازه دارد و موسیقی و اشعار تعزیه دستخوش تغییرات نامناسبی شده است که این هنر ایرانی را از اصالت می‌اندازد و شکل سنتی تعزیه را تهدید می‌کند.