منطقه قهر و آشتی

شبنم سیدمجیدی/روزنامه‌نگار

کمک‌های عربستان به عراق در جنگ علیه ایران، متهم شدن ایران به اقدام برای ترور سفیر عربستان، مناقشه بر سر جزایر سه‌گانه ایرانی، تحریف نام خلیج‌فارس، کشتار حاجیان ایرانی در سال1366 در مکه، تلاش‌برخی کشورهای حوزه خلیج‌فارس برای به نتیجه نرسیدن برجام، حمله به سفارت و کنسولگری عربستان در ایران و خیلی اتفاقات دیگر در طول این سال‌ها همواره روابط ایران با کشورهای حوزه خلیج‌فارس به‌خصوص عربستان را تحت‌تأثیر قرار داده است. در این میان اختلافات در مسائل ژئوپلیتیک، تضادهای قومی و قبیله‌ای و تفاوت‌های مذهبی و زبانی همیشه باعث شده تا روابط هیچ‌گاه در حد مطلوبی ارزیابی نشود و قهر و آشتی‌های پی‌درپی میان کشورهای منطقه شکل بگیرد. هر بار که تلاش‌هایی برای بهبود این روابط از سوی دولت‌های مختلف ایران انجام گرفت، تنش‌زایی‌های دیگری در منطقه رقم خورد. از این تنش‌ها گاهی در رسانه‌ها با عنوان جنگ سرد خاورمیانه یاد می‌شود؛ تنش‌هایی که همگی از سوی کشورهای حوزه خلیج‌فارس فقط برای اعمال نفوذ بیشتر در خاورمیانه شکل می‌گیرد. با این حال در این میان، کشورهایی مثل قطر و عمان هم بوده‌اند که همواره سعی کرده‌اند روابط با ثبات و دوستانه خود را با ایران حفظ کنند.

امارات
روابط ایران و امارات متحده عربی ریشه‌ای عمیق دارد. قدیمی‌ترین تنش میان 2کشور ایران و امارات بر سر جزایر سه‌گانه تنب کوچک، تنب بزرگ و ابوموسی بوده است. امارات همواره بر مالکیت این سه جزیره اصرار کرده است. اما روابط این دو کشور در طول دهه‌های قبل، از سطح قابل‌قبولی برخوردار بود. ایرانیان نخستین گروه مهاجران به امارات بعد از تاسیس این کشور بودند. در منابع نیمه‌رسمی جمعیت ایرانیان این کشور نیم‌میلیون نفر تخمین زده شده است. میزان دارایی ایرانی‌های این امیرنشین 300میلیارد دلار برآورد شده است. اما در دی ‌ماه 1394 و در پی قطع روابط عربستان و بحرین با ایران به‌دنبال حمله معترضان ایرانی به کنسولگری و سفارت عربستان، تنش‌های جدیدی میان امارات و ایران شکل گرفت. دولت امارات اعلام کرد که روابط خود با تهران را به سطح کاردار کاهش داده است.  بعد از به قدرت رسیدن محمد بن‌زاید در این کشور، میزان تنش‌های میان امارات با ایران بالا گرفت. روابط آنها با ایران رو به سردی رفت و کار به جایی رسید که وزیر خارجه ایران بن زاید را در کنار بنیامین نتانیاهو و جان بولتون به‌عنوان افرادی معرفی کرد که مبلغ حمله نظامی علیه ایران هستند. اما این روزها گمانه‌زنی‌هایی می‌شود که محمد بن‌زاید در حال تلاش برای بهبود روابط با ایران است. در بحران‌هایی که اخیراً در خلیج‌فارس درگرفت، امارات موضعی متعادل در برابر ایران داشت. همچنین بانک‌های اماراتی در شرایط سخت تحریم‌های اخیر اعلام کردند که نقل و انتقال پول به ایران را از سر می‌گیرند و در نهایت دیدار قاسم رضایی -فرمانده مرزبانی ایران- با محمدعلی مصباح الاحبابی -فرمانده گارد ساحلی کشور امارات- باعث شد تا خیلی‌ها این ادعا را مطرح کنند که امارات به سوی ایران چرخیده است.

عمان

از عمان همواره به‌عنوان میانجی گوشه‌گیر خاورمیانه یاد می‌شود. سیاست خارجی منحصر به‌فرد این کشور کوچک و بی‌حاشیه خلیج‌فارس باعث شده تا از سوی مقامات بیشتر کشورها به‌عنوان کشوری با حاکمیت مدبرانه یاد شود. با این حال، عمان همواره ارتباطات خوبی با آمریکا داشته است و نخستین کشور عربی است که با آمریکا وارد روابط رسمی شده است. از آن طرف عمان در مسائل مربوط به ایران همیشه بی‌طرف بوده و 2کشور از اشتراکات دیپلماتیک، اقتصادی و نظامی نزدیکی برخوردارند. در طول جنگ ایران و عراق نیز عمان موفق به حفظ روابط دیپلماتیک با هر دو طرف جنگ شد و از قطعنامه پایان جنگ حمایت کرد. عمان در به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته‌ای ایران با کشورهای اروپایی و آمریکا نقش مؤثری داشت.


قطر

ایران و قطر از دیرباز، روابط بسیار دوستانه‌ای داشته‌اند. روابط بازرگانی بین ایران و قطر و مسافرت‌های مردم 2کشور همیشه برقرار بوده‌ است. هر دو کشور روابط اقتصادی تنگاتنگی در زمینه‌های اقتصادی و به‌ویژه صنایع نفت و گاز دارند. پس از حمله به سفارت و کنسولگری عربستان سعودی در ایران روابط بین ایران و قطر برای مدتی به سردی گرایید، چرا که قطر به‌عنوان یکی از کشورهای عربی به حمایت از عربستان سطح روابط خود را با ایران کاهش داد، اما پس از تحریم قطر توسط کشورهای عربی، 2کشور روابط دوجانبه را بهبود بخشیدند. علاوه بر همکاری‌ها در زمینه نفت و گاز، این دو کشور همکاری‌هایی نیز در زمینه کشتیرانی دارند. امیران قطر در دوره خود هر کدام با روسای جمهور ایران، از محمد خاتمی گرفته تا محمود احمدی‌نژاد و حسن روحانی دیدار و گفت‌وگو کرده‌اند و هر بار نیز در جریان سفرهای هیأت‌های ایرانی به قطر و برعکس بر گسترش سطح روابط تجاری 2طرف تأکید شده است.

عربستان
دشمنی‌های عربستان با ایران از سال1322 آغاز شد. ابوطالب یزدی یک ایرانی بود که حین طواف خانه خدا به‌دلیل بیماری، استفراغ کرد و پلیس عربستان او را به اتهام نجس‌کردن خانه خدا گردن زد. این روابط تا امروز همواره با تردید، بدگمانی و تنش همراه بوده است. اتفاقات متعددی در همه این دهه‌ها باعث شده تا بارها ایران و عربستان که رقیبان اصلی منطقه به شمار می‌روند، تنش‌هایی را در روابط با هم تجربه کنند. اما با بالا گرفتن جنگ داخلی یمن و بعد از واقعه‌ تلخ منا روابط 2کشور به تیره‌ترین سطح خود رسید. بعد از آن، اعدام شیخ نمر از سوی عربستان و هجوم به سفارت و کنسولگری این کشور در ایران، تیر خلاصی بود بر روابط 2کشور. عربستان همه پروازها به ایران و روابط اقتصادی و تجاری خود را با کشور ما قطع کرد.
اما مرداد ‌ماه امسال عبدالله المعلمی -نماینده عربستان سعودی در سازمان ملل متحد- گفت که ریاض آماده همکاری با ایران براساس اصل حسن همجواری است و در ادامه وزیر امور خارجه ایران از آمادگی کامل تهران برای شروع گفت‌وگو با عربستان خبر داد و گفت که چند سال پیش به عربستان پیشنهاد کرده به جای او با قاسم سلیمانی - فرمانده نیروی سپاه قدس- مذاکره کند. بعضی از تحلیل‌گران سیاسی درباره احتمال شروع فصل جدیدی از روابط میان عربستان با ایرانی‌ها سخن می‌گویند.


کویت
کویت از آن کشورهایی است که روابط آن با ایران با فراز و نشیب‌های زیادی روبه‌رو بوده است. بعد از شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، روابط 2کشور به سردی گرایید، چرا که کویت از حامیان اصلی جنگ عراق علیه ایران بود و حتی 3جزیره خود را در اختیار ارتش عراق گذاشت تا به اقدام نظامی علیه ایران کمک کند. با این حال بعد از اشغال این کشور از سوی عراق، ایران کمک‌های گسترده‌ای در اختیار کویت قرار داد. در سال2014 امیر کویت یک سفر رسمی به ایران داشت و با حسن روحانی دیدار و چند‌موافقتنامه امضا کرد. بعد از حمله به سفارت عربستان در تهران، کویت در اعتراض به این عمل روابط خود با ایران را کاهش داد. همچنین گروهی تروریستی در کویت دستگیر شدند که فعالیت‌های آنها به حزب‌الله لبنان و ایران نسبت داده شد. اما بعد از آن وزارت خارجه کویت از اختلافات به‌وجود آمده ابراز تأسف کرد و روابط ایران و کویت دوباره بهبود یافت.

بحرین
بحرین در طول تاریخ، در بیشتر زمان‌ها بخشی از خاک کشور ایران بوده است. اما در طول 200سال گذشته و با دخالت‌های انگلیس به‌تدریج از زیر نفوذ ایران خارج شد و حکومت آن در اختیار اقلیت آل‌خلیفه قرار گرفت. بر همین اساس است که 80درصد جمعیت این کشور را شیعیان تشکیل می‌دهند که عمدتا با ایرانیان بومی خلیج‌فارس هم نژاد و هم ریشه‌اند. در سال1360 حکومت بحرین گروه‌هایی از شیعیان را به اتهام اقدام علیه حاکمیت، دستگیر و سفارت خود را در تهران تعطیل کرد. همچنین این کشور در مناقشه جزایر سه‌گانه ایرانی از امارات متحده عربی دفاع کرد. در سال1365 هم کودتایی نافرجام در این کشور را به ایران نسبت داد. سیاست‌های ضد‌شیعی حکومت بحرین در طول سال‌ها همواره باعث تظاهرات شیعیان و تقابل آنها با نیروهای امنیتی این کشور شده است. کماکان بحرین در مورد نقش ایران در آشوب‌های داخلی این کشور مشکوک است که از این اتهام‌زنی‌ها به‌عنوان بهانه‌ای برای سرکوب شیعیان استفاده می‌کند. با این حال محمدجواد ظریف - وزیر امور خارجه ایران- در تیرماه امسال اعلام کرد که ایران خواهان آن است که روابط خوبی با بحرین برقرار کند.

1979

 با وقوع انقلاب اسلامی ایران و قوت گرفتن افکار افراطی در عربستان، این کشور مثل دیگر کشورهای خلیج‌فارس از صدور انقلاب اسلامی احساس خطر کرد و این موضوع روابطش با ایران را تحت‌تأثیر قرار داد.

1980

هجوم نظامی صدام‌حسین به ایران آغاز شد. این حمله با حمایت مادی همه‌جانبه عربستان همراه بود تا حکومت نوپای ایران را ساقط کند.

1988

صدها زائر ایرانی درجریان برخورد پلیس عربستان سعودی در مراسم حج کشته شدند. معترضین، به سفارت آن کشور در تهران هجوم بردند.روابط دیپلماتیک دو کشور با یکدیگر قطع شد.

1990
حمله صدام‌حسین به کویت باعث شد ایران و عربستان موقتا با هم کنار بیایند و روابط 2کشور در برابر دشمن مشترک به حالت عادی بازگشت.

2003

آمریکا به عراق حمله کرد و حکومت صدام حسین ساقط شد.ایجاد رابطه مثبت میان ایران و عراق باعث نگرانی عربستان شد.

2006​​​​​​​

حمایت عربستان از هجوم اسرائیل به جنوب لبنان و حمایت از گروه‌های تروریستی روابط 2کشور را تیره‌تر کرد. در این زمان حزب‌الله لبنان از حمایت ایران برخوردار بود و رقیب گروه‌های سیاسی طرفدار عربستان در لبنان محسوب می‌شد.

2007
افزایش رابطه ایران و عراق و مطالبات سیاسی اقلیت‌های شیعه در منطقه خلیج‌فارس باعث نگرانی دولت‌های منطقه شد.

2008

عربستان به‌دلیل فراهم شدن زمینه و روابط مثبت ایران و عراق، فشار خود بر آمریکا را جهت افزایش فشار به ایران افزایش داد.

2011

حرکت شیعیان بحرین که با تأثیرپذیری از بهار عربی منتهی به قیام شد، از حمایت معنوی و سیاسی ایران برخوردار بود و عربستان با فرستادن یگان‌های نظامی، این حرکت را سرکوب کرد.

2011​​​​​​​

2نفر که قصد ترور عادل الجبیر، وزیر امور خارجه  وقت عربستان و سفیر پیشین این کشور را در واشنگتن داشتند دستگیر شدند و عربستان در ادعایی واهی اعلام کرد که آنها از حمایت ایران برخوردار بودند.


2015-2011
 در درگیری‌های سوریه، ایران و حزب‌الله لبنان از حکومت اسد حمایت کردند و عربستان سعودی از مخالفان اسد حمایت کرد. مستشاران نظامی ایران برای حمایت از اسد به سوریه رفتند.

2015​​​​​​​

در سپتامبر این سال همزمان با عید قربان، در منطقه منا شهر مکه حادثه‌ای رخ داد که منجر به فوت 464نفر ایرانی شد. این حادثه به ایجاد برآشفتگی بیشتر در روابط بین 2کشور و لغو سفر ایرانیان به مکه در سال1395 منجر شد.

2015

ایران در مذاکرات هسته‌ای با کشورهای1+5 به توافق رسید. بهتر شدن روابط ایران با غرب باعث افزایش نگرانی‌های عربستان سعودی و دیگر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس شد.

2016​​​​​​​

پس از اعدام شیخ نمر -روحانی مخالف عربستان- از سوی معترضان به سفارت عربستان در تهران، حمله و بنای سفارت به آتش کشیده شد. همچنین معترضان در مشهد به ساختمان کنسولگری عربستان حمله کردند و پرچم این کشور را پایین کشیدند. پس از این واقعه روابط دیپلماتیک ایران و عربستان قطع شد. امارات و بحرین نیز سطح روابط خود را با ایران کاهش دادند.

2019

​​​​​​​نشانه‌هایی از مذاکرات دیپلماتیک با امارات و عربستان نمایان شده و وزیر خارجه ایران از آمادگی تهران برای شروع گفت‌وگو با عربستان خبر داده است.