موزه‌ای برای نقاشی‌های قاجاری

کرج امروز یک بافت شهری متراکم است که متاثر از توسعه فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و یا سیاسی شکل گرفت و در ادامه با ورود عامل مهم مهاجرت گسترش یافت و به یک کلان‌شهر تبدیل شد.
به گزارش مهر، در اواخر دوره قاجار و مقارن با سال ۱۳۰۰ نخستین هسته مرکزی کرج از به‌هم‌پیوستگی محلات و بافت‌های قدیمی متمرکز روستایی شکل گرفت که مشتمل بر محله‌هایی مانند مصباح و دولت‌آباد بود که این محلات از گذشته تاکنون همچنان باقی است.
در محله قدیمی مصباح که در گذشته سرتاسر باغ و درخت بود، آثار مهمی از دوره قاجاریه از جمله «کاخ سلیمانیه» و «حمام مصباح» باقی مانده است. مسجد اعظم این محله نیز که اثری برجای‌مانده از دوره صفوی است، بیش از ۳۰۰ سال قدمت دارد.
و اما همزمان با توسعه شهری کرج در مجاورت بافت قدیمی دولت‌آباد، کارخانه قند در سال ۱۳۱۱ تاسیس شد. در درون بافت این محله قدیمی نیز در گذشته یک آسیاب گلی متعلق به دوره قاجار وجود داشت که بعدها با توسعه معابر شهری چون در مسیر تعریض خیابان قرار گرفت، تخریب شد.

در کنار شکل‌گیری بافت کهن‌ده کرج، یک باغ عظیم سلطنتی تفرجگاهی نیز به عنوان یک مکان سلطنتی وسیع در پیوست و همسایگی محله مصباح و در کنار رودخانه کرج به دستور فتحعلی‌شاه قاجار در سال ۱۳۲۷ هجری قمری یعنی حدود ۲۱۲ سال پیش احداث شد که بعدها با عنوان مدرسه فلاحت به کار خود ادامه داد.
این باغ سلطنتی ۱۰۰ هکتاری دوره قاجاریه که اکنون با نام پردیس کشاورزی دانشگاه تهران آن را می‌شناسیم، به همراه کاخ سلیمانیه در کل یک مجموعه تفرجگاهی مشتمل بر چندین عمارت و باغ بوده است که شاهان و دیگر افراد سلطنتی قاجار زمانی که می‌خواستند از تهران به سمت سلطانیه زنجان عزیمت کنند، مدتی در این مجموعه تفرجگاهی اقامت می‌کردند.
در حال حاضر از این مجموعه عظیم تفرجگاهی تنها کاخ سلیمانیه باقی مانده است که آشنایی با پیشینه تاریخی آن بسیار جذاب و شنیدنی است. معماری زیبای این کاخ و نقاشی‌هایی که بر دیواره‌های داخلی آن ترسیم شده، دیدنی است. در خصوص این اثر تاریخی حرف‌های زیادی برای گفتن وجود دارد.


تاریخچه یک کاخ

سرپرست معاونت فرهنگی استان البرز اظهار کرد: این مجموعه تفرجگاهی دوره قاجار که به عنوان شکارگاه نیز مورد استفاده بوده، در نزدیکی رودخانه کرج ایجاد شد و اکنون از آن مجموعه‌درخت‌های مشهوری در باغ گیاه‌شناسی پردیس کشاورزی دانشگاه تهران وجود دارد.
«علیرضا دهقان مهرجردی» در ادامه با اشاره به این‌که از بناهای موجود در این مجموعه سلطنتی دوره قاجار تنها یک کوشک سلطانی باقی مانده است که همان عمارت کلاه‌فرنگی کاخ سلیمانیه است، گفت: در این مجموعه تفرجگاهی عمارت گلشن، عمارت درِ قرمز و حمام شاهی نیز ایجاد شده بود. در کنار این عمارت‌ها نیز چندین باغ از جمله باغ فراش‌آباد، انگوری، باغ اول و باغ دوم وجود داشت.

وی افزود: به‌جز کاخ سلیمانیه، دیگر بناهای این مجموعه تفرجگاهی دوره قاجار در زیرزمین دفن شده و متاسفانه بعدها 2 مدرسه روی این بناها از جمله حمام شاهی احداث شد. اگر اکنون آن نقاط در زیر زمین را جست‌و‌جو کنیم، به پایه‌های این بناها می‌رسیم.
سرپرست معاونت فرهنگی استان البرز در ادامه با تاکید بر اهمیت همکاری و همراهی شهرداری با میراث فرهنگی در احیای بافت قدیمی و هسته اولیه کرج که هویت این شهر در دل آن نهفته است، گفت: شهرداری کرج در این فرایند خیلی می‌تواند موثر باشد، زیرا این نهاد مردمی دارای کمیسیون‌های مختلف ازجمله تملکات و توافقات است و یا زمین بدون استفاده و بلاصاحب زیادی دارد.
دهقان مهرجردی ادامه داد: از طرفی کارشناسان میراث فرهنگی نیز ارتباط میان بافت‌های اولیه کرج را بر اساس کارهای پژوهشی و میدانی انجام‌شده می‌دانند و به‌خوبی مطلع هستند که در زیر خیابان‌ها، بلوارها و بافت شهری متراکم کنونی کرج چه بافت کهن و چه تاسیساتی نهفته است.
وی با تاکید بر این‌که اگر میراث فرهنگی بر اساس کارهای پژوهشی و مستنداتی که دارد به جست‌وجوی بناهای تاریخی دفن‌شده کرج در زیر بافت شهری کنونی بپردازد، وارد فضاهای تازه‌احداث‌شده زندگی شهری می‌شود، عنوان کرد: این فضاها مشتمل بر ساختمان مدارس، دانشکده‌ها و یا خوابگاه دانشجویی است که در محوطه و یا اطراف پردیس کشاورزی دانشگاه تهران احداث شده است.

سرپرست معاونت فرهنگی البرز بیان کرد: بعد از دوران قاجار و در زمان مشروطه‌خواهان، آن مجموعه تفرجگاهی به حال خود رها شد. در دوره پهلوی اول نیز به دلیل حضور آلمانی‌ها در ایران پیشنهاد شد که مدرسه فلاحت به باغ سلطنتی منتقل شود؛ در حالی که مکان قدیمی فعالیت مدرسه فلاحت کاروانسرای شاه‌عباسی بوده است.
وی با اشاره به اهمیت فعالیت مدرسه فلاحت به عنوان نخستین مدرسه کشاورزی ایران، عنوان کرد: اولین خروجی‌های این دانشگاه که دانش‌آموخته‌های کشاورزی بوده‌اند، در سال ۱۳۱۷ هجری شمسی فارغ‌التحصیل شدند. بعدها در دوره پهلوی اول و سلطنت رضاخان نیز مهندسان دیگری در این مدرسه تحصیلات دانشگاهی مربوطه را پشت سر گذاشتند.


نقاشی‌های دیواری 

دهقان مهرجردی در ادامه با اشاره به این‌که کاخ سلیمانیه نیز در گذشته درون یک قلعه بوده و برج و بارو داشته است، افزود: از این قلعه نیز اکنون تنها یک کوشک باقی مانده است. این کوشک یا عمارت کلاه‌فرنگی بر روی سکویی با 5/2 متر ارتفاع (پیلوت) احداث شده است که در فضای پیلوت هدایت آب به درون حوض شمالی از طریق آبراه‌ها را داشتیم.
وی با تاکید بر این‌که ساختمان کلاه‌فرهنگی کاخ سلیمانیه در 2 طبقه احداث شده است، گفت: مشابه کاخ سلیمانیه کاخ صاحبقرانیه است که در ضلع جنوب کاخ نیاوران قرار دارد. این کاخ از لحاظ فرم معماری و طراحی بنا مانند کاخ سلیمانیه است، اما تفاوت این 2 عمارت در این است که صاحبقرانیه کاخ ناصری است، بدین معنا که ۷۰ سال بعد از کاخ سلیمانیه ایجاد شده است.

سرپرست معاونت فرهنگی البرز توضیح داد: نقاشی‌های دیواری موجود در کاخ‌های سلیمانیه، صاحبقرانیه و هشت‌بهشت اصفهان همگی توسط عبدالله خان نقاش‌باشی، نقاش دربار قاجار به تصویر کشیده شده است. معمار کاخ سلیمانیه نیز محمدحسین خان نظام‌الدوله معروف به صدر اصفهانی بوده است که چندین بنای دیگر دوره قاجار در اصفهان و یا تهران را نیز بنا نهاده است. وی در خصوص رسیدگی به وضعیت کاخ سلیمانیه و انجام کارهای مرمتی در این مجموعه، بیان کرد: در دوره قاجار یکسری اقدامات حفاظتی در آنجا صورت گرفت، اما در دوره پهلوی اول به حال خود رها شد و حتی مدتی روس‌ها در این کاخ حضور داشتند و تغییراتی در آن ایجاد کردند، اما در دوره پهلوی دوم توسط سازمان حفاظت از آثار باستانی ایران مجددا به وضعیت کاخ سلیمانیه رسیدگی شد و به دنبال آن در سال ۱۳۲۷ شمسی به عنوان یک اثر تاریخی کشور به ثبت ملی رسید.
دهقان مهرجردی ادامه داد: قدیمی‌ترین و نخستین اثر تاریخی البرز که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده، کاخ سلیمانیه است و بعد از آثار دیگر البرز مانند کاروانسرای شاه‌عباسی و یا تپه اُزبکی ثبت ملی شد.


بازسازی نقاشی‌های دیواری کاخ سلیمانیه

وی با تاکید بر این‌که بعد از ثبت ملی کاخ سلیمانیه به صورت سالانه اعتباری مرمتی برای آنجا منظور شده است، افزود: از آن زمان تاکنون مرمت بخش‌های مختلف این کاخ انجام شده است، به گونه‌ای که قبل از انقلاب اسلامی مرمت‌ بخش‌هایی از کاخ سلیمانیه صورت گرفت و از سال ۱۳۶۸ به بعد نیز اقدامات مرمتی دنبال شد و طبق گزارش‌ها و مستنداتی که از گذشته داریم، مشخص است که در چه سالی و با چه اعتباری کدام قسمت‌های این کاخ مرمت و بازسازی شده است. سرپرست معاونت فرهنگی استان البرز تصریح کرد: از سال 68 تاکنون هرساله قسمت‌های مختلف کاخ مانند سقف، بدنه‌ها، کانال دفع رطوبت بنا، نقاشی دیواره‌ها، کف‌سازی‌ها و یا بخش‌های داخلی کوشک تعمیر و بازسازی شد.
وی در ادامه عنوان کرد: از سال 80 به بعد نیز مرمت نقاشی‌های دیواری عمارت کلاه‌فرنگی کاخ سلیمانیه مشتمل بر پاک‌سازی، لایه‌برداری و بازسازی نقاشی‌ها صورت گرفت که این اقدامات چند سال به طول انجامید، زیرا آسیب‌های جدی به یکسری از نقاشی‌های دیواری عمارت وارد شده بود، به گونه‌ای که تصویر فتحعلی شاه قاجار در زیر طاق کاملا از بین رفته بود و بر اساس مستنداتی که از قبل داشتیم، این تصاویر بازسازی شد.

دهقان مهرجردی توضیح داد: بعد از بازسازی نقاشی‌های دیواری، انجام کارهای مرمتی عمارت کلاه‌فرنگی اجرایی شد و در قالب آن دفع رطوبت‌های نزولی و صعودی بنا از سقف و کف، اصلاح شیروانی‌ها و ایزولاسیون پشت‌بام، مرمت آجرهای فرسوده دیواره‌های کاخ، گچبری‌های داخل تالار اصلی و ترمیم ازاره‌های سنگی انجام شد.وی با اشاره به این‌که در کنار انجام این اقدامات، مرمت کف‌سازی‌ها، رسیدگی به در و پنجره‌های چوبی کاخ و اصلاح کاشی‌کاری پلکان‌های ورودی عمارت کاخ سلیمانیه انجام شد، افزود: همزمان پیگیری‌هایی نیز در مورد حوض جنوبی کاخ سلیمانیه داشتیم که در اختیار پردیس کشاورزی بود.


محوطه‌سازی کاخ در انتظار بودجه 

معاون میراث فرهنگی استان البرز گفت: اکنون کارهای مرمتی در خصوص حوض‌های کاخ و همچنین محوطه‌سازی و باغچه‌سازی و یا تکمیل نورپردازی مجموعه باید عملیاتی شود. در این راستا امسال اگر اعتباری برای مرمت و بازسازی کاخ سلیمانیه دریافت کنیم، این اقدامات را انجام خواهیم داد.
«علیرضا دهقان مهرجردی» با اشاره به این‌که تا پایان سال جاری کاخ سلیمانیه را به همین ترتیبی که برای حضور شهروندان و گردشگران آماده‌سازی شده است، بازگشایی می‌کنیم، افزود: به‌یقین بخش‌هایی مانند محوطه‌سازی کاخ و یا بازسازی حوض‌های مجموعه نیاز به اقدامات مرمتی دارد، اما می‌توانیم با راه‌اندازی موزه نقاشی کاخ سلیمانیه را بازگشایی کنیم.
وی تشریح کرد: در حال حاضر حدود ۳۰۰ میلیون تومان اعتبار نیاز داریم تا مرمت حوض‌ها و آبگیری آن و همچنین محوطه‌سازی‌های کاخ سلیمانیه را انجام دهیم. هنوز اعتباری برای این اقدامات دریافت نکرده‌ایم اما درخواست خود در این مورد را به سازمان میراث فرهنگی ارائه کرده‌ایم.
معاون میراث فرهنگی البرز اضافه کرد: اگر از محل بودجه ملی و استانی نیز بتوانیم اعتباری برای کاخ سلیمانیه دریافت کنیم، می‌توانیم اقدامات مرمتی در مورد محوطه‌سازی‌ها و حوض‌ها را پیش ببریم.


میزبانی کاخ سلیمانیه از نقاشی‌های قاجار

سرپرست معاونت میراث فرهنگی البرز به اقداماتی که برای راه‌اندازی موزه نقاشی کاخ سلیمانیه دنبال شده است، اشاره کرد و گفت: این موزه برای نمایش نقاشی‌های قاجار است که بخشی از این نقاشی‌ها بر روی دیواره‌های عمارت کلاه‌فرنگی ترسیم شده است. «علیرضا دهقان مهرجردی» تاکید کرد: از اداره کل موزه‌های سازمان میراث فرهنگی نیز درخواست کرده‌ایم اگر در مخازن موزه‌های کشور مانند آبگینه، عباسی و یا موزه نقاشی پشت شیشه، تابلوهای نقاشی دوره قاجار مرتبط با آثار تاریخی البرز موجود است، آنها را در اختیار ما قرار دهند تا در موزه نقاشی کاخ سلیمانیه این آثار را نمایش دهیم.
دهقان مهرجردی عنوان کرد: در ادامه قرار است یکسری تابلوهای دیگر از موزه ایران باستان در اختیار میراث فرهنگی البرز قرار داده شود، اما در ابتدا باید بخش موزه‌ای کاخ سلیمانیه برای ورود این تابلوهای ارزشمند آماده‌سازی و مجهز شود.
وی ادامه داد: تجهیز و آماده‌سازی موزه نقاشی کاخ سلیمانیه مشتمل بر تامین زیرساخت‌ها از جمله آب و برق است. نصب دوربین‌های مداربسته، استقرار یگان‌های حفاظت در مجموعه و ایجاد بخش‌های مدیریتی نیز از دیگر ملزومات برای ایجاد موزه نقاشی این کاخ بوده است.
معاون میراث فرهنگی استان البرز عنوان کرد: در این رابطه طی آخرین پروژه در سال ۹۷ نصب دوربین‌ها و تجهیزات اطفای حریق در کاخ سلیمانیه را دنبال کردیم که این موارد خریداری شد و اکنون در حال نصب این تجهیزات در کاخ هستیم.