دشتِ مُرده

جواد افتخاری | خراسان رضوی ـ خبرنگار: 


به علت بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی طی سال‌های گذشته، اکنون هر هفته از فرونشست زمین، ترک‌خوردگی و فروچاله در دشت‌های استان خراسان گزارشی اعلام می‎شود. دشت نیشابور با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و خاک حاصلخیز از جمله دشت‌هایی در خراسان رضوی است که به دلیل برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی رتبه نخست نرخ فرونشست از نظر ایجاد ترک و شکاف را در استان به خود اختصاص داده است. برداشت‌ زیاد از منابع آب‌های زیرزمینی طی سال‌های اخیر موجب شده است یکی از بزرگ‌ترین شکاف‌ها به طول 37 کیلومتر در دشت نیشابور ایجاد شود. مساله‌ای که علاوه بر بروز مشکلات زیست‌محیطی، برای سازه‌های شهری همچون راه‌آهن خطرناک است. 


شکافی با 37 کیلومتر طول

شکاف‎های دشت نیشابور بسیار نگران‌کننده است و شاید با پیشرفت آنها به داخل شهر خسارت‌های سنگینی به تاسیسات وارد شود. در این باره یک کارشناس محیط ‌زیست به همشهری می‎گوید: یکی از بحران‌های جدی در دشت نیشابور موضوع فروچاله‎ها، فرونشست زمین و افت سطح آب زیرزمینی است. «محمد درویش» با بیان این‌که فروچاله‎ها، فرونشست زمین و افت سطح آب زیرزمینی موجب شده است یکی از طولانی‌ترین شکاف‌های ثبت‌شده در کشور مربوط به دشت نیشابور باشد، می‎افزاید: بر اثر این شکاف تبعات و خسارت‌های بسیاری به زیرساخت‌های منطقه وارد شده است. این شکاف‌ها نشان می‌دهد میزان برداشت‌ها بیشتر از میزان تغذیه منابع آبی است و این می‌تواند بسیار نگران‌کننده باشد. 

وی به عوامل موثر و تاثیرگذار در به وجود آمدن این شرایط بحرانی اشاره می‎کند و ادامه می‌دهد: یکی از جدی‌ترین این مولفه‌ها افزایش شمار محسوس چاه‌های حفرشده در منطقه و به وجود آمدن صنایع انرژی‌بر و آب‌بر همانند نیروگاه‌های حرارتی است که می‌تواند به شدت تراز آب منطقه را تغییر دهد. این کارشناس محیط‌زیست با اعلام این‌که این شکاف موجب ایجاد خطر برای یکی از شاهراه‌های اصلی خط آهن منطقه بین تهران و مشهد شده است، اظهار می‎کند: اگر بخواهیم این شکاف بیشتر از این طولانی نشود باید همه متحد شوند و برای کاهش وابستگی معیشتی به منابع آب و خاک تلاش کنند. 

درویش با تاکید بر این‌که مردم و مسئولان باید اهمیت توجه به ملاحظات محیط‌زیستی را عمیقا درک کنند، می‌گوید: اگر از همین امروز قرار باشد تصمیم بگیریم میزان برداشت را در دشت نیشابور به میزان تغذیه منابع آبی برسانیم، چیزی حدود 50 تا 70 هزار سال زمان نیاز است تا طبیعت بتواند خودش را ترمیم کند. وی با بیان این‌که دشت نیشابور دشت مرده است و طی ده‌ها و صدها نسل آینده کاری نمی‌توان در آن انجام داد، می‌افزاید: به‌رغم این‌که برداشت از آب‌های زیرزمینی دشت خراسان از دهه 40 ممنوع اعلام شد، اما پس از آن تاکنون بیش از 10 هزار چاه عمیق و نیمه‌عمیق در این دشت حفر شده است. 

این کارشناس محیط‌ زیست تصریح می‎کند: با وجود این‌که هر سال فقط می‌توانیم حدود 60 میلیارد مترمکعب آب از این دشت برداشت کنیم، اما رقمی که طی 30 سال اخیر برداشت شده بیش از ذخیره هزار ساله آب ایران بوده است. یعنی طی هزار سال هرچه آب در سفره‌های زیرزمینی ریخته شده طی 3 دهه اخیر برداشت شده و این موجب شده است اکنون در بسیاری از مناطق کشور به خصوص خراسان رضوی شاهد فرونشست زمین باشیم. درویش با بیان این‌که بدترین وضعیت فرونشست زمین را اکنون استان فارس دارد، ادامه می‌دهد: باید به سمت اقتصادی برویم که کمترین وابستگی معیشتی را به اقتصاد آب و خاک داشته باشد. وی در این باره می‎گوید: نیروگاه‌های حرارتی که یکی از آنها در نیشابور قرار دارد موجب شده است آب بیشتر مصرف شود. این نیروگاه‌ها سفره‌های آب زیرزمینی را برای خنک کردن توربین‌ها مصرف می‌کنند. 

این کارشناس محیط‌ زیست با بیان این‌که متاسفانه به جای استفاده از ظرفیت گردشگری و زیبایی‎های کم‌نظیر ایران به سمت کشت محصولات پرآب‌بر رفته‎ایم، می‌افزاید: بی‌توجهی به ملاحظات محیط‌زیستی در نیشابور موجب شده است برخی از روستاها متروکه و بسیاری از قنات‌ها نابود شود. درویش یادآور می‌شود: اجداد و نیاکان ما طی 5 هزار سال گذشته 20 میلیارد مترمکعب آب را با استفاده از قنات‌ها به سطح زمین آوردند و بدون این‌که سطح سفره‌های آب زیرزمینی افت کند و فروچاله و شکاف ایجاد شود کشاورزی کردند. ما به جای این‌که از این تجربه نیاکانمان درس بگیریم به توان مهندسی خود مغرور شدیم و بدون توجه به قوانین حاکم بر طبیعت ایران چاه زدیم و سد و نیروگاه حرارتی ساختیم. وی با تاکید بر این‌که باید به سمت تولید محصولاتی که ارزش افزوده بیشتر دارند و کم‌آب‌بر هستند برویم و نرم‌افزار بخش کشاورزی را ارتقا دهیم، بیان می‎کند: با توجه به این‌که 40 هزار روستا در کشور خالی از سکنه شده‌اند، در تغییر رویکرد فعلی به شتاب بیشتری نیاز داریم. 


نیشابور؛ رتبه نخست نرخ فرونشست

کارشناس مخاطرات طبیعی اداره کل سازمان زمین‌شناسی مشهد با اشاره به این‌که حوضه آبریز نیشابور واقع در شمال شرقی ایران به عنوان یکی از حوضه‌های آبریز کویر مرکزی مطرح است، می‌گوید: دشت نیشابور با طول حدود 90 کیلومتر و عرض متوسط 36 کیلومتر در جهت شمال باختری و جنوب خاوری در وسط این حوضه آبریز واقع شده است. «ناصر نعیمی قصابیان» خاطرنشان می‌کند: دشت نیشابور با توجه به موقعیت خاص جفرافیایی و خاک حاصلخیز از دشت‌هایی است که به دلیل برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی رتبه نخست نرخ فرونشست از نظر ایجاد ترک و شکاف در استان را به خود اختصاص داده است. 

وی با بیان این‌که دشت نیشابور به دلیل واقع شدن در دامنه جنوبی کوه‌های بینالود جزو دشت‌های پرآب استان محسوب ‌می‌شد، می‌افزاید: با وجود مزیت نسبی به دلیل گسترش روزافزون جمعیت و بهره‌گیری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی از طریق حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز به یکی از دشت‌های بحرانی استان از نظر کسری مخازن آب زیرزمینی و پدیده فرونشست تبدیل شده است. کارشناس مخاطرات طبیعی اداره کل سازمان زمین‌شناسی مشهد با اشاره به این‌که گسترش روزافزون نشست‌ها سبب تهدید زیرساخت‌هایی مانند سکونتگاه‌های انسانی، خطوط انتقال نفت و راه‌های ارتباطی جاده‌ای و ریلی (مسیر تردد قطار مشهد ـ تهران) شده است، توضیح می‌دهد: وجود ترک و شکاف‌های ممتد و غیرممتد با طولی حدود 100 تا هزار متر و پهنای 2 تا 3 متر و عمق بیش از 4 متر این دشت را به بحرانی جدید در کشور تبدیل کرده است. 

نعیمی قصابیان با بیان این‌که عمده روند شکاف‌ها در جهت شمال خاوری، جنوب باختری و نیز شمال باختری و جنوب خاوری هستند، می‌گوید: این ترک‌ها و شکاف‌ها در روستاهای احمدآباد، نیرآباد، بازوبندی، بشرو، فتح‌آباد، روح‌آباد، کریم‌آباد و حسین‌آباد مشهود هستند و در روستای بشرو در حال پیشروی به سمت مسیر راه‌آهن است. وی می‌افزاید: به‌رغم این‌که براساس استاندارد اروپا حد بحرانی برای فرونشست در دشت‌ها 4 میلی‌متر در سال در نظر گرفته می‌شود، در مطالعات سال 1385 نرخ فرونشست دشت نیشابور براساس مطالعات تداخل‌سنجی تصاویر راداری 120 تا 200 میلی‌متر در سال و به طور میانگین 150 میلی‌متر در سال برآورد شده است که حدود 5/37 برابر حد بحران استاندارد جهانی است. 


عبور از آستانه بحرانی شدن

پژوهشگر حوزه آب و خاک در استان خراسان اظهار می‌کند: نیشابور از نظر نشست زمین رتبه بالایی دارد و از آستانه بحرانی شدن عبور کرده است. «هادی معماریان» می‌گوید: میانگین کسری مخزن دشت نیشابور بین 70 تا 80 میلیون مترمکعب در سال اعلام شده است. وی توضیح می‌دهد: اگر فرونشست‌ها از مناطق بیابانی و دارای سکونت کمتر به مراکز جمعیتی بالا، تاسیسات، جاده‌ها و خطوط انتقال آب، برق و گاز برسد ممکن است شکستگی و خسارت‌های بسیاری وارد شود. این پژوهشگر می‌افزاید: هرچند باید بهره‌کشی از آب را 40 تا 45 درصد کاهش دهیم، اما این عدد در دشت نیشابور بالای صد درصد است. طبق پیش‌بینی صورت‌گرفته با توجه به وسعت دشت نیشابور، آبخوان آن حتی پاسخگوی نیم‌قرن آینده نخواهد بود و حتی از نظر کیفی بسیار زودتر از بین می‌رود.