وقتی شانس به دریاچه ارومیه رو کرد

هادی پناهی | ارومیه – خبرنگار:


این روزها با بالا آمدن تراز آب دریاچه ارومیه، گردشگران زیادی خود را به سواحل این دریاچه زیبا رسانده‌‌اند. آنهایی که یا چادر می‌زنند و آفتاب می‌گیرند یا خود را به آب‌ می‌زنند و بعد از سال‌ها در نگین فیروزه‌ای آذربایجان غربی شنا می‌کنند. 

به میانشان که می‌رویم لبخند می‌زنند؛ لبخندی که از نجات دریاچه نشات گرفته و به گفته خودشان، بارش‌های اخیر این دریاچه و بسیاری از شهرها و روستاهای اطراف آن را از خطرات ناشی از خشکی نجات داده است. این امر بدین معنی است که دولت و سازمان‌های ذی‌ربط نقشی در احیای دریاچه ارومیه نداشته‌اند. 

سوال این است: آیا واقعا دولت و ستاد احیای دریاچه ارومیه با برنامه‌های متعددی که طی سال‌های اخیر انجام داده‌اند هیچ نقشی در حال خوب این روزهای دریاچه ارومیه ندارند و همه چیز به بازندگی‌های مناسب فروردین مربوط است؟


بارندگی‌ها؛ تنها دلیل احیای دریاچه

یکی از گردشگران می‌گوید: از این‌که در میان همه خبرهای ناامید‌کننده در مورد محیط زیست حال خوب دریاچه ارومیه را می‌بینم خوشحالم. سال‌ها قبل سفری به ارومیه داشتم، اما آن زمان آبی در دریاچه ارومیه نمانده بود و تا چشم کار می‌کرد خشکی بود و سطح دریاچه ارومیه پر از نمک.

«مهدی زرگرزاده» درباره این‌که شما دلیل احیای نسبی دریاچه ارومیه را مربوط به خدمات دولت می‌دانید یا بارندگی‌ها عنوان می‌کند: من مقیم آذربایجان غربی نیستم و نمی‌‌‌توانم در مورد عملکرد دولت قضاوتی داشته باشم، اما بسیاری از افراد که با آنها صحبت می‌کنیم بارندگی‌های مناسب را دلیل اصلی احیای دریاچه ارومیه می‌دانند. امسال که بارش‌ها افزایش داشت، آب دریاچه هم احیا شد. البته در خصوص دلایل علمی و اقداماتی را که انجام شده خوانده‌ام، اما بسیاری از مردم از این اقدامات خبر ندارند و زنده شدن دریاچه را ناشی از بارندگی‌ها می‌دانند. 


مدیریت روا‌ناب‌ها

مدیر دفتر استانی ستاد احیای آذربایجان غربی در گفت‌وگو با همشهری به این ابهامات پاسخ داده است. «فرهاد سرخوش» می‌گوید: یکی از مشکلات اصلی دریاچه ارومیه کشاورزی سنتی و مصرف بالای آب در این حوزه بود، اما در کنار کشاورزی سنتی، مدیریت و هدایت روا‌ناب‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه هم یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی بود که مانع ورود آب به دریاچه ارومیه می‌شد.

وی ادامه می‌دهد: پروژه‌های متعدد لایروبی و عمرانی شامل اتصال زرینه‌رود به سیمینه‌رود به طول بیش از 20 کیلومتر، لایروبی ‌رودخانه‌ها و دیگر حوضه‌های آبریز دریاچه ارومیه مانند زرینه‌‌رود، سیمینه‌رود، آجی‌چای، مهابادچای و قلعه‌چای به طول بیش از 170 کیلومتر و حجم عملیاتی بالغ بر ۶ میلیون متر مکعب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اجرا شده‌اند.

سرخوش بیان می‌کند: برای این‌که تاثیر این اقدامات را بر آب و‌رودی به دریاچه ارومیه در سال‌های مختلف مشاهده کنیم چند عدد را با هم مقایسه می‌کنیم. متوسط بارش باران در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در ۵۰ سال گذشته ۳۴۱ میلی‌متر بوده است. حال اگر عدد بارش باران و تراز دریاچه را در دو دوره «بارش کمتر از میانگین پنجاه‌ساله» و «بارش بیشتر از میانگین پنجاه‌ساله» مقایسه کنیم، به نتایج جالبی می‌رسیم. 

مدیر دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه ادامه می‌دهد: در سال آبی 87-88 وقتی میزان بارش ۳۱۲ میلی‌متر بود، یعنی ۲۹ میلی‌متر کمتر از میزان متوسط بارش پنجاه‌ساله، تراز دریاچه ارومیه با کاهش ۴۴۰ میلی‌متری همراه بود. در یک مقطع دیگر و در سال آبی 89-90 هم وقتی میزان بارش ۳۱۳ ملی‌متر بود، ۲۸ میلی‌متر کمتر از میزان متوسط بارش پنجاه‌ساله، تراز دریاچه با افت ۴۱۰ میلی‌متری همراه بود. 

در سال آبی ۹5-۹6 و پس از آغاز اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه در حالی که در این سال آبی میزان بارش به مراتب از دو سال یادشده پایین‌تر بود (۲۷۷ میلی‌متر و ۶۴ میلی‌متر کمتر از میزان متوسط بارش پنجاه‌ساله) می‌بینیم که عدد افت تراز دریاچه ۱۳۰ میلی‌متر بوده که به مراتب کمتر از دو سال قبل از اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه بوده است. این نشان از تاثیرگذار بودن اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه برای هدایت روا‌ناب‌ها به بستر دریاچه بوده است.

به گفته این مسئول، در حالی که در سال‌های آبی 87-88 و 89-90 میزان بارش بیشتر از سال آبی 95-96 بود، به دلیل هرز رفتن آب در مسیر رسیدن به دریاچه ارومیه و عدم مدیریت روا‌ناب‌ها افت تراز دریاچه ارومیه بیشتر از زمانی بود که بارش به‌شدت کمتر بود و همین به‌خوبی نشان می‌دهد که اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه برای احیای این دریاچه موثر بود.


عبور از مرحله تثبیت و آغاز فرایند احیا

سرخوش درباره سایر اقدامات در دست اجرا برای احیای دریاچه ارومیه از سوی دولت‌مردان بیان می‌کند: پیش‌بینی‌های کارشناسان ستاد احیا در ابتدای و‌رود به پروژه احیای دریاچه ارومیه بر این امر بود که بین 8 تا 10 سال زمان برای اجرای برنامه‌ها نیاز است. در این مدت نیز با وجود تحریم‌ها و اقتصاد کشور، پروژه‌ها از پیشرفت مناسبی برخوردار است.

این مسئول بیان می‌کند: لایروبی رودخانه‌ها تنها یکی از اقدامات تعریف شده ماست تا رواناب‌ها با کمترین میزان هدر‌رفت به سمت دریاچه ارومیه سرازیر شود. با انتقال آب مازاد حوضه آبریز به دریاچه، احداث تصفیه‌خانه‌ها و انتقال پساب آنها به دریاچه که سالانه 800 میلیون متر مکعب آب خواهد بود، شرایط بسیار بهتر از گذشته می‌شود. 

مدیر دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه با اشاره به این‌که در ادامه مسیر نیز به دنبال کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی با توسعه کشاورزی مدرن، طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی به منظور ساماندهی چاه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه و افزایش جریان‌های و‌رودی به دریاچه ارومیه، انتقال آب از دو سد به دریاچه ارومیه و طرح معیشت جایگزین نیز هستیم تا افق روشن‌تری برای دریاچه ارومیه متصور باشیم. 


مشارکت مردمی؛ تسریع‌کننده برنامه‌های احیا

مدیر دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان شرقی هم هماهنگی و مشارکت مردمی را یکی از عوامل موفقیت برنامه‌های احیای دریاچه عنوان می‌کند و می‌گوید: در کنار اقدامات اجرایی و کارهای فنی ستاد احیا، برای پیشبرد اهداف نیاز به بسترسازی‌های فرهنگی داشتیم که در این خصوص سمن‌ها با جلب مشارکت مردمی نقش موثری ایفا کردند. 

«خلیل ساعی» با بیان این‌که در سال‌های گذشته تشکل‌های مردم‌نهاد به ‌منظور پیشبرد اهداف ستاد احیا در کنار دولت بوده‌اند و این موضوع قابل قدردانی است اظهار می‌کند: بی‌شک بدون حضور و مشارکت مردم در روند احیای دریاچه ارومیه به نتایج مطلوبی که انتظار داشتیم نمی‌رسیدیم. 

این مسئول با یادآوری این‌که کار بزرگی در سطح ملی با مشارکت تمام دستگاه‌ها و نهادهای دخیل در برنامه‌های احیای دریاچه انجام ‌شده است عنوان می‌کند: با وجود تحلیل‌هایی مبنی بر موضوع عدم امکان احیای دریاچه طی سال‌های گذشته از سوی برخی کارشناسان در افکار عمومی، با آغاز و پیگیری برنامه‌های ستاد احیا شاهد بازگشت زندگی به دریاچه هستیم. 

ساعی تاکید می‌کند: اقدامات دولت و ستاد احیا و همراهی مردم در پیشبرد برنامه‌ها در کنار بارش‌های اخیر موجب افزایش حجم آب دریاچه و پیشروی حجم آب شده است که علاوه بر احیا، تأثیر بسیار زیادی در جامعه داشته و سبب افزایش امید و نشاط مردم شده است.


گذشت 2 دهه بحران 

بعد از گذشت 2 دهه بحرانی، دریاچه ارومیه روند احیا را به‌خوبی طی می‌کند و امروز سطح آب دریاچه ارومیه به بیش از 5 میلیارد متر مکعب رسیده است. احیای آرتمیا، تنها موجود زنده دریاچه ارومیه، به آب انداخته شدن کشتی‌های قدیمی از جمله حمزه و آرتمیا از نتایج مثبت بهبود دریاچه ارومیه به شمار می‌‌رود و با ادامه روند احیا برخی مشکلات زیست‌محیطی در منطقه نیز حل می‌شود.