گپی با علیرضا میرعلینقی محقق و پژوهشگر موسیقی درباره اسفندیار منفردزاده
هویت ایرانی موسیقی فیلم
ندا انتظامی/خبر‌نگار
اسفندیار منفردزاده این روزها سایت خود را راه‌اندازی کرده است؛ سایتی که خود درباره هدف راه‌اندازی آن نوشته است: «اینک از امکان شبکه جهانی بهره می‌گیرم تا همه «کارنامه»ام، از سیاه‌مشق‌های دبستانی و ناکام تا برآمده‌های گوش‌آشنا، بدون کم‌و‌کاست و به‌ترتیب زمان ساخت‌شان در گوش‌رَس شما باشد. این «کارنامه» که نمایشی از روند دگرگون شدن و شکل‌گیری سلیقه و توان من است، برای ارزیابی بهتر به شما پیشکش می‌شود».
او از آهنگسازهایی است که با گذشت سال‌ها هنوز مخاطب خودش را دارد و به‌عبارت دیگر آثار او متعلق به دیروز و امروز نیست. سیدعلیرضا میرعلینقی، مورخ و محقق و پژوهشگر و روزنامه‌نگار و منتقد موسیقی درباره آثاری که اسفندیار منفردزاده ساخته به استعداد اصیل او اشاره دارد: «او مدیون یک جور استعداد اصیل است. وقتی می‌گویم اصیل منظور سنت نیست، بلکه منظور یکدستی اصیل و ذاتی است که او پرورش یافته آن است. منفردزاده اگر بی‌همتا نباشد، حداقل بی‌بدیل است و اینکه در اذهان عمومی به یادگار مانده به همین دلیل است.»
«خاطره جمعی با ساخته‌های این آهنگساز معنی می‌یابد»؛ این امری است که علیرضا میرعلینقی آن را اینگونه معنی کرد: «خاطره‌سازی یا در زمان اتفاق می‌افتد یا خارج از زمان. برای من که در 4سالگی، در زمان اکران، فیلم قیصر را روی پرده دیده‌ام خاطره موسیقی ساخته اسفندیار منفردزاده شکل گرفته است. اما برای کسانی که بعدها این فیلم را دیده‌اند و موسیقی آن را به ذهن سپرده‌اند خاطره در خارج از زمان اتفاق افتاده است».
او در ادامه عاطفه در خاطره‌سازی را مهم دانست؛ «تأثیر عاطفه است که در مردم خاطره می‌سازد.»
این روزنامه‌نگار و منتقد موسیقی درباره فیلم «قیصر» و موسیقی آن به تأثیرگذاری آن اشاره دارد: « با فیلم قیصر مخالف یا موافق باشیم، خارج از اینکه طرفدار این فیلم هستم یا نیستم، اگر موسیقی منفردزاده را از فیلم برداریم، آیا حضور قیصر به همان تأثیرگذاری هست یا نیست؟ من می‌گویم که نیست. به‌عبارت دیگر فیلم مدیون منفردزاده است نه برعکس».
میرعلینقی معتقد است که این موسیقی شگفت‌انگیز باعث شده که «قیصر» از یک فیلم معمولی به یک فیلم شگفت‌انگیز تبدیل شود؛ «باید بگویم که اسفندیار منفردزاده با موسیقی فیلم هویت پیدا نکرد، بلکه با آثار متعددی که در ژانرهای مختلف ساخته هویت پیدا کرده است.»
آثاری که منفردزاده ساخته در بستر اجتماعی آن زمان شکل گرفته است؛ به‌عبارتی رابطه مستقیمی با شکل کارهای این آهنگساز دارد؛ «بستر اجتماعی مناسب با یک یا2عامل تعریف نمی‌شود، بستر اجتماعی مناسب برای رشد یک جامعه به عوامل متعددی مرتبط است، که نمی‌توان این عوامل را به‌طور مصنوعی ساخت و بستر اجتماعی برون از این پدیده‌ها شکل نمی‌گیرد.»
نویسنده کتاب «موسیقی‌نامه وزیری» در ادامه به سال‌های 47تا 57اشاره دارد؛«این سال‌ها یک زمینه اجتماعی بسیار آماده برای رشد هنرهای مدرن و هنرهای سنتی به‌وجود آمده بود. این بستر به عوامل متعدد اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بستگی داشت. منفردزاده شانس آورد که دوران جوانی‌اش با این بستر مناسب مصادف بود.»
او به سال‌هایی دور خالق آثاری همچون «بهاران خجسته باد» و «جمعه» اشاره دارد؛ «آقای منفردزاده نزدیک به 40سال است که از ایران دور هستند و فکر نمی‌کنم که درک او از فضای ایران امروز درک روشن و درستی باشد، چرا که در ایران امروز حضور نداشته است و طی این مدت هم اثری شاهکار خلق نکرده است، چرا که خلق یک اثر وابسته به اقلیم و جغرافیایی است که برخی به آن وابسته هستند و برخی نیستند، منفردزاده هنرمندی است که به این بستر وابسته است، اما آنچه او تا به امروز ساخته برای حفظ آبرویش کافی است. کافی است به قطعه معروف «جمعه» گوش کنید که هنوز تأثیرگذاری عمیق خودش را دارد.»
«عمو سیبیلو»، «گوزن‌ها»، «تنگنا»، «داش آکل»، «خداحافظ رفیق»، «رضا موتوری»، «خاک» و «طوقی» بخشی از ساخته‌های موسیقی منفردزاده برای سینماست. سیدعلیرضا میرعلینقی به توانایی خاص این آهنگساز در ساخت موسیقی فیلم اشاره دارد که باعث ماندگاری آثار او تا به امروز شده است؛ «توانایی خاص منفردزاده که باید مورد‌توجه قرار‌بگیرد، به نگاه متفاوت او به موسیقی فیلم مرتبط است. او نخستین کسی است که ضرب زورخانه را وارد موسیقی فیلم کرد، درحالی‌که پیش از این کسی این کار را نکرده بود. در حقیقت منفردزاده توجه ویژه‌ای به تم و مایه‌های ایرانی داشت بدون آنکه نگاه صرفا محدود سنتی به موسیقی داشته باشد. او دارای دیدگاهی است که از هر عامل متعلق به هر فرهنگی که با زیباشناسی او جفت و جور باشد استفاده کرده است.»
میرعلینقی به 20سال پیش اشاره دارد که در چند نوار کاست موسیقی فیلم‌های او منتشر شد. در همان زمان در نقدهایی که در مورد کارهای او نوشته شد از عبارتی استفاده شد که منفردزاده را آزرد؛ «با توجه به اینکه او از ایران دور بود و امکان پاسخگویی نداشت حق داشت آزرده شود، اما الان نسبت به کارهای او قضاوت منفی و ناجوانمردانه‌ای وجود ندارد.»
نویسنده کتاب «کتابشناسی موسیقی ایران» درباره انتخاب یک اثر اسفندیار منفردزاده به 2 وجه کارهای او اشاره دارد؛ «در موسیقی فیلم شنیدن موسیقی فیلم «گوزن‌ها» را پیشنهاد می‌‌کنم و در مورد آثار مستقل او آهنگ‌هایی که برای فرهاد تنظیم کرده است.»
در همینه زمینه :
