بهداشتی‌ترین‌های جهان

سمیرا مصطفی‌نژاد

بهداشت به‌عنوان یکی از کلیدی‌ترین بخش‌های سبک زندگی سالم که از ابتلا به بیماری‌ها و عفونت‌ها جلوگیری می‌کند و رفاه اجتماعی و روانی را به‌دنبال دارد، یکی از اصلی‌ترین معیارهای سنجش وضعیت سلامت و عملکرد نظام سلامت و بهداشت در کشورهای مختلف به شمار می‌رود. سطح و وضعیت بهداشت کشورهای مختلف جهان به‌صورت سالانه و توسط سازمان‌ها و نهاد‌های مختلف و به واسطه بررسی شاخص‌هایی مانند کیفیت هوا، سلامت و پاکی آب، منابع آبی، جنگل‌ها، شرایط اقلیمی و انرژی، کشاورزی، میزان فلزات سنگین موجود در محیط‌زیست، تنوع گونه‌های زیستی و وضعیت زیستگاه‌ها سنجیده می‌شود.

شاخص عملکرد زیست‌محیطی یکی از گزارش‌هایی است که با همکاری مرکز سیاست‌ و حقوق زیست‌محیطی بین‌المللی دانشگاه ییل و مجمع جهانی اقتصاد به‌صورت سالانه منتشر می‌شود. این گزارش وضعیت بهداشت کشورهای مختلف جهان را براساس شاخص‌های محیطی و سلامت بررسی می‌کند که براساس نسخه سال 2018 این گزارش از وضعیت 180کشور جهان، کشورهای سوئیس، فرانسه، دانمارک، مالت، سوئد، بریتانیا، لوکزامبورگ، اتریش، ایرلند و فنلاند، بهداشتی‌ترین کشورهای جهان به شمار می‌رود و از سوی دیگر، کشورهای بروندی، بنگلادش، کنگو، هندوستان، نپال، ماداگاسکار، هائیتی، لسوتو، نیجر و جمهوری مرکزی کنگو از وخیم‌ترین وضعیت بهداشت برخوردارند. در این رتبه‌بندی، ایران با58.16 امتیاز در رتبه 80 جهان قرار گرفته‌است.

سازمان جهانی بهداشت؛ WHO

با وجود گزارش‌ها و برنامه‌های متعددی که در جهان وجود دارد، متولی اصلی نظارت بر وضعیت سلامت جهان، سازمان جهانی بهداشت است که به واسطه انجام پژوهش‌های دقیق، نظارت بر روند تحول طرح‌های سلامت و بهداشت، عملکرد دولت‌ها در اجرای طرح‌ها و میزان پوشش‌دهی جمعیت کشورها در برنامه‌های سلامت، اعطای کمک هزینه به کشورهای نیازمند و درحال توسعه و اجرای برنامه‌ها و طرح‌های سالانه سعی در بهبود وضعیت سلامت و بهداشت جهانی دارد.

این سازمان سالانه با معرفی چالش‌های بزرگ حوزه بهداشت و سلامت در جهان سعی دارد تا سیاست‌گذاری و تخصیص بودجه دولت‌های جهان را بر موضوعات مهم متمرکز سازد تا به این شکل از شدت خطری که سلامت نسل‌های کنونی و آینده انسان‌ها را در معرض تهدید قرار می‌دهد بکاهد. برای مثال، تم سال 2018 سازمان بهداشت جهانی،WHO، پیشگیری از عفونت‌های خونی و تم سال 2017 این سازمان، مقابله با مقاومت آنتی‌بیوتیکی در جهان، یکی از بزرگترین خطر‌های خاموش آینده بشر بود. WHO همچنین سالانه در روز پنجم می طرح‌ها و برنامه‌های مختلفی را برای یادآوری اهمیت بهداشت و شست‌وشوی دست‌ها اجرا می‌کند و این روز را به عنوان روز جهانی بهداشت دست به رسمیت می‌شناسد.

این سازمان در یکی از آخرین گزارش‌های خود 10 چالش اصلی سلامت و بهداشت جهان را آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی، بیماری‌های غیرمسری، همه‌گیر آنفلوانزا، سیستم‌های آسیب‌پذیر بهداشت و سلامت، مقاومت آنتی‌بیوتیکی، همه‌گیرهایی پرخطر مانند ابولا، ضعف در مراقبت‌های اولیه بهداشتی، تردید در انجام واکسیناسیون، پشه دانگ و بیماری ایدز معرفی کرده‌است.   

گزارش آمار سلامت در جهان

مجموعه گزارش‌های این سازمان از آمار بهداشت جهانی در194کشور عضو سازمان به‌صورت سالانه منتشر می‌شود و WHO در آخرین نسخه این گزارش، با استفاده از شاخص‌های متعدد، بر اهداف توسعه پایدار مرتبط با سلامت و بهداشت متمرکز شده‌است. در ادامه به بخش‌هایی از نسخه 2018 این گزارش، مانند شاخص طول عمر در کشورهای مختلف جهان، پوشش نظام‌های سلامت، هزینه بهداشت و سلامت و وضعیت سلامت بارداری و نوزادان پرداخته شده‌است.

گزارش آمار سلامت جهان سال2018 براساس آمار رسمی تهیه شده‌است که این سازمان از پایش جهانی در اوایل سال2018 به‌دست آورده‌است و پس از بررسی و استخراج آمار و دریافت اظهارنظر کشورهای عضو سازمان، آمار را در قالب گزارشی منتشر ساخته‌است.

در این گزارش بیش از 50شاخص توسعه پایدار مرتبط با سلامت مورد بررسی قرار گرفته‌اند که در گروه‌های سلامت تولید‌مثل، بارداری، نوزادان و کودکان، بیماری‌های عفونی، بیماری‌های غیرمسری، آسیب‌ها و خشونت، پوشش جهانی سلامت و بهداشت نظام‌های سلامت، خطرات محیطی و خطرات سلامت و شیوع بیماری‌ها دسته‌بندی شده‌اند. به گزارش این سازمان، باوجود پیشرفت‌هایی که طی دوران اهداف توسعه هزاره به‌دست آمده است، همچنان چالش‌های بزرگی به‌جا مانده که برای بهبود وضعیت مرگ‌ومیر هنگام بارداری و مرگ زودرس نوزادان، بهبود وضعیت تغذیه و مقابله با بیماری‌های مسری مانند ایدز  و مالاریا، باید به آنها توجه و رسیدگی شود. براساس این گزارش، در بسیاری از کشورهای جهان، ضعف نظام سلامت که به کمبود پوشش ابتدایی‌ترین شکل از خدمات بهداشتی منجر می‌شود، در کنار آماده نبودن این نظام‌ها در برابر اضطرار‌های سلامتی، همچنان یکی از موانعی است که بر سر راه بهبود وضعیت سلامت و بهداشت جهانی وجود دارد.

وضعیت سلامت تولید‌مثل، بارداری، نوزادان و کودکان

براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، جمعیت زنانی که در اثر مشکلات سلامتی وخیم حین بارداری و زایمان جان خود را از دست می‌دهند بسیار بالاست. در سال 2015 حدود 303هزار زن در سراسر جهان به دلایل مرتبط به بارداری یا زایمان جان خود را از دست داده‌‌اند که نزدیک به 99درصد از این مرگ‌ومیرها در کشورهای کم‌درآمد یا کشورهایی با درآمد متوسط رخ داده‌است و دوسوم از این آمار نیز به مناطق آفریقایی اختصاص دارد. کاهش مرگ‌ومیر ناشی از بارداری و زایمان با دسترسی مطمئن به کیفیت مراقبت پیش از زایمان، طی دوران بارداری و پس از زایمان ارتباط مستقیم دارد. سیاست‌های بهداشتی که تاکنون در زمینه کاهش مرگ‌ومیر نوزادان و کودکان زیر 5سال در پیش گرفته شده‌است، باعث شده تا آمار جهانی از 93مرگ از هر هزار تولد در سال1990 به 41 مرگ از هر هزار تولد در سال 2016برسد.

براساس آمار موجود سال2015، کمترین میزان مرگ‌و‌میر حین بارداری و پس از زایمان به منطقه اروپا و کشورهای فنلاند، یونان، ایسلند و مجارستان تعلق دارد که از هر 100هزار تولد، 3مورد مرگ‌ومیر گزارش می‌کنند. در مقابل، بالاترین آمارمرگ‌ومیر به منطقه آفریقا و کشورهای نیجریه، چاد، آفریقای مرکزی و سیرالئون اختصاص دارد، از هر 100هزار تولد در سیرالئون، 1360مورد مرگ گزارش می‌شود.

پوشش جهانی سلامت و بهداشت نظام‌های سلامت

میانگین درصد هزینه‌های دولتی تخصیص‌یافته به سلامت در جهان در سال 2014 به 11.7درصد رسید. براساس گزارش WHO، درحال حاضر دست‌کم نیمی از جمعیت جهان به پوشش کامل خدمات ضروری سلامت و بهداشت دسترسی ندارند و بخش بزرگی از جمعیتی که به این خدمات دسترسی دارند، به دلایل اقتصادی توانایی بهره‌بردن از خدمات را ندارند. در سال 2010 تخمین زده شد که بیش از 808میلیون انسان در جهان، یعنی 11.7درصد از جهان حدود 10درصد از بودجه خانوار را صرف سلامت و درمان کرده‌اند. این هزینه‌ها برای 179میلیون نفر از این جمعیت بیش از یک‌چهارم درآمد خانوار بوده‌است و نزدیک به 97میلیون نفر از آنها، چیزی حدود 1.4درصد از جمعیت جهان دراثر پرداخت هزینه‌های درمانی فراتر از توان، دچار فقر شده‌اند.

علاوه بر ‌مخارج، نظام‌های سالم درمانی به نیروهای کاری متخصص و کارآزموده نیاز دارند که به‌صورت مساوی و قابل دسترس توزیع شده‌باشند و براساس آخرین آمار موجود از سال‌های 2007تا 2016، 76کشور جهان به نسبت هر هزار نفر از جمعیت خود کمتر از یک پزشک در اختیار دارند و 87 کشور جهان در ازای هر هزار نفر کمتر از 3 نیروی پرستار یا ماما در اختیار دارند. این درحالی است که در بعضی از کشورهای جهان، پرستاران و ماما‌ها بیش از نیمی از نیروهای کار نظام سلامت را تشکیل می‌دهند.

دسترسی همیشگی و مقرون به‌صرفه به داروهای ضروری و اطمینان از کیفیت داروها از دیگر حوزه‌های زیرشاخه سطح پوشش نظام‌های سلامت و بهداشت جهانی است. جدید‌ترین بررسی‌ها نشان از آن دارد که در سال2016، از هر 10کودک در جهان یک کودک حتی نخستین دوز از واکسن سه‌گانه را دریافت نکرده‌بود. در همان سال پوشش جهانی 3 دوز از واکسن سه‌گانه 86درصد اعلام شد، این رقم از سال2010 بدون تغییر باقی مانده‌بود. آمارهای جدید‌تر حاکی از آن هستند که پوشش واکسن‌های جدید‌تری مانند واکسن روتا‌ویروس زیر 50درصد در جهان است درحالی‌که کشورهای کم‌درآمد به‌دلیل ناتوانی در پوشش هزینه‌ها هنوز در مرحله معرفی واکسن‌های جدید به نظام سلامت خود درجا می‌زنند.

آمارها

براساس آمارهای موجود در این گزارش، پوشش جهانی سلامت، شامل پوشش خدمات حیاتی بهداشتی و میزان دسترسی مطمئن و مقرون‌به‌صرفه، در کشورهای اروپایی، ‌ایالات متحده و کانادا از بهترین وضعیت برخوردار است.

برای مقایسه بهتر آمارهای موجود به چند مورد آماری کشورهای همسایه و غیرهمسایه ایران اشاره می‌شود: میزان پوشش خدمات جهانی سلامت و بهداشت در آمریکا بیش از 80درصد، در آلمان 79درصد، چین 76درصد، پاکستان 40درصد، عربستان 68درصد، عراق 63درصد، ترکیه 71درصد و ایران 65درصد است.

همچنین در بخش میزان پوشش هزینه‌های بهداشت عمومی توسط دولت‌ها تا سال2015، ایران در کنار سوئیس، آمریکا، جزایر مارشال و مالدیو بالاترین درصد‌ را به‌خود اختصاص داده‌است. در این بخش دولت ایران 22.6درصد از هزینه‌ها، ترکیه 10.1درصد، عراق 1.7درصد، عربستان10.1درصد، پاکستان 3.7 درصد، آلمان 21.4درصد، آمریکا 22.6درصد و چین 1.10 درصد از هزینه‌های عمومی را پوشش داده‌اند.

آمارهای موجود WHO از دسترسی شهروندان کشورهای مختلف به خدمات بهداشتی مانند تجهیزات استحمام و شست‌وشو چندان کامل نیست اما براساس آمارهایی که تا سال‌2015 گرد‌آوری شده، شهروندان کشورهای موناکو، آندورا، کویت، ژاپن و سنگاپور به‌صورت صد درصدی به این تجهیزات دسترسی دارند و کشور نیجر و تووالو با 9درصد دسترسی، سومالی با 14درصد دسترسی و ونزوئلا و بولیوی با 19درصد دسترسی به خدمات بهداشت عمومی، در بدترین وضعیت قرار دارند.

از دیگر آمار جالب توجه، میزان امید به زندگی است که سوئیس با سن85.2 از بالاترین رتبه در میان دیگر کشورها برخوردار است. میزان امید به زندگی در جهان 74.2 است، در کشورهای چین، آمریکا و آلمان به‌ترتیب 77.9، 81 و 83.3سال و در کشورهای پاکستان، عربستان، عراق، ترکیه و ایران به‌ترتیب 67.4، 76.5، 72.2، 79.4و 76.9سال برآورد شده‌است.

همچنین آمار سال‌های 2007 تا 2017 از درصد آمار تولد تحت نظر نیروی متخصص (پزشک، پرستار و ماما) که می‌تواند جان نوزاد و مادر را تا حد زیادی در امان نگه دارد، نشان از آن دارد که در بیشتر کشورهای جهان جز تعدادی از کشورهای آفریقایی و آسیایی، نیروهای متخصص پوشش خوبی بر این حوزه دارند. پایین‌ترین آمار زایمان تحت نظر نیروی متخصص در جهان به سودان جنوبی تعلق دارد که تنها 19درصد از زایمان‌ها تحت شرایط استاندارد انجام می‌گیرند. این آمار در کشورهای چین صد درصد، ایران 99درصد، عراق 70درصد، آلمان 99درصد، پاکستان 55درصد، عربستان 98درصد، ترکیه 97درصد و آمریکا 99درصد تخمین زده شده‌است.

سهم هزینه‌های بهداشت و سلامت از تولید ناخالص داخلی نیز در کشورهای چین 5.3درصد، آلمان 11.2درصد، ایران 7.6درصد، عراق3.4درصد، پاکستان 2.7درصد، عربستان 5.8درصد، ترکیه 4.1درصد و آمریکا 16.8درصد و سرانه مخارج بهداشت و سلامت در این کشورها تا سال2015 به‌ترتیب 426، 4592، 366، 154، 38، 1194، 455و 9536دلار اعلام شده‌است.