کتاب
نیمی از دانشگاهیان با کتابخانه ملی بیگانه‌اند
گزارش ریاست کتابخانه ملی ایران از نهضت دیجیتال آرشیوها
مرتضی کاردر/روزنامه‌نگار
کتابخانه ملی مثل هر نهاد ملی دیگری در طول دوره‌های گوناگون فراز و فرود بسیار داشته است. زمانی وظایف کتابخانه ملی به‌عنوان یک نهاد مرجع ملی در حوزه کتاب کمرنگ‌تر شد و کتابخانه گاه به حد یک قرائتخانه بزرگ تنزل پیدا کرد. زمانی نیز در حد و اندازه یک نهاد ملی ظاهر شد و توانست به وظیفه ملی خود در آرشیو کردن کتاب‌ها و اسناد رسمی کشور جامه عمل بپوشاند. آنچه در سال‌های اخیر بیشتر به چشم می‌خورد تلاش برای تبدیل کتابخانه ملی به مرکزی برای اتفاقات و نشست‌ها و برنامه‌های فرهنگی است و از سوی دیگر تلاش‌های کتابخانه در بخش اسناد در سال‌های اخیر پررنگ‌تر شده و مرکز اسناد ملی قدرتمندتر از گذشته کار خود را ادامه می‌دهد. با این همه نمی‌توان از تحولات حوزه نشر مغفول ماند. حفظ و نگهداری و ترمیم کتاب‌ها و اسناد ارزشمند تاریخی، دیجیتال کردن منابع و قرار دادن آنها در اختیار عموم، فهرست‌نویسی درست منابع و گسترش آموزش‌های عمومی در حوزه کتاب و کتابداری ازجمله اتفاق‌هایی است که اگر از آنها غفلت شود سبب عقب ماندن کتابخانه ملی در مقایسه با کتابخانه‌های ملی کشورهای دیگر خواهد شد.
آخرین نشست خبری اشرف بروجردی، رئیس کتابخانه ملی در سال1397 صبح سه‌شنبه 21اسفند در آستانه هشتادویکمین سال تأسیس کتابخانه ملی در محل کتابخانه ملی ایران در اراضی عباس‌آباد برگزار شد. احیای ساختمان قدیمی کتابخانه ملی در خیابان 30تیر و تبدیل آنجا به موزه کتاب، استانداردسازی شعبه‌های استانی کتابخانه ملی، تلاش برای ایجاد سامانه‌های تازه مثل سامانه حمد (حافظه ملی دیجیتال)، سامان (سامانه اسناد ملی ایران)، طرح جامع اسناد الکترونیک ملی، به‌روزرسانی سامانه «رسا»، تأسیس آرشیو ملی هنر و تأسیس بنیاد اهداکنندگان کتاب به کتابخانه ملی ازجمله برنامه‌هایی بود که اشرف بروجردی از آنها خبر داد.
فقدان مرجعیت؛ مشکل اصلی پژوهشگران کتاب
شاید مشکل اساسی نهادهای دولتی عدم‌مرجعیت کتابخانه ملی و خانه کتاب در حوزه کتاب و نشر است. فقدان سامانه‌ای که بتواند نقش مرجع اول و آخر را در حوزه کتاب ایفا کند و همه پژوهشگران بتوانند به‌راحتی اطلاعات لازم درباره کتاب را آنجا پیدا کنند یکی از مشکلات اصلی کتاب در ایران است. اشرف بروجردی در پاسخ به پرسش خبرنگار همشهری در این باره گفت با به‌روزرسانی سامانه‌های قدیمی مثل «رسا» و تأسیس سامانه‌های تازه این مشکل برطرف خواهد شد. فریبرز خسروی، معاون کتابخانه ملی سازمان اسناد و کتابخانه ملی نیز در پاسخ به این پرسش گفت: «تدوین کتابشناسی ملی در همه کشورها به‌عهده کتابخانه ملی است. ما هم سعی کرده‌ایم که چنین کنیم. با نرم‌افزاری که الان در دسترس است ظرف 11ماه گذشته 470هزار دانلود از طرف اشخاص و 190هزار دانلود از طرف کتابخانه‌ها داشته است. اطلاعات موجود هم‌اکنون در بسیاری از موارد پاسخگوی مخاطبان است اما طبیعتا نواقصی مانده است.»
آرشیوها را بنا به درخواست، دیجیتال می‌کنیم
در دسترس نبودن بسیاری از آرشیوهای عمومی سبب می‌شود که مخاطبان فارسی‌زبان در حوزه‌های مختلف برای یافتن آرشیوهای ساده به مشقت بیفتند. زمانی کتابخانه مجلس شماری از نشریات سال‌های گذشته را منتشر کرد و آرشیوهای گذشته را به رایگان در اختیار مخاطبان قرار داد. اما مسئله همیشگی درباره کتابخانه ملی و نهادهای دیگر شبیه کتابخانه این است که معمولا دسترسی به آرشیوها در آنجا با فرایند دشواری همراه است که سبب انصراف بسیاری از مخاطبان می‌شود. علی زرافشان، معاون اسناد کتابخانه ملی در پاسخ به پرسش همشهری در این‌باره گفت: «دیجیتال‌سازی اسناد ما براساس درخواست پژوهشگران است. هیچ‌جای دنیا رسم بر این نیست که همه اسناد را دیجیتال کنند. اگر پژوهشگری درخواست دیجیتال کردن آرشیوی را کرد، بعداً می‌شود آن را در اختیار دیگران هم قرار داد.» اما پرسش ما در واقع درباره در اختیار عموم قرار دادن شماری از آرشیوهای عمومی نشریات و اسناد معاصر بود که رئیس کتابخانه ملی و معاون مرکز اسناد پاسخی به آن ندادند.
بیگانگی 54درصدی
نکته جالب توجه دیگری که رئیس کتابخانه ملی در نشست خبری خود مطرح کرد، نتیجه پژوهشی از استادان و اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها بود. به گفته اشرف بروجردی 54درصد جامعه دانشگاهی با کتابخانه ملی مرتبط نیستند و خیلی از آنها با این نهاد کاملا بیگانه‌اند و نمی‌دانند که کتابخانه ملی کجاست و چه می‌کند؛ آماری که از صداقت مدیریت کتابخانه ملی خبر می‌دهد اما در عین حال قدری نگران‌کننده است.
و آخر اینکه کتابخانه ملی ایران در روزهای تعطیلات نوروزی باز است؛ هرچند ساعت کاری کتابخانه محدودتر است. تنها روز اول سال98 کتابخانه تعطیل خواهد بود.
حل معضل پیدا کردن جای پارک
زمانی که طرح احداث مجموعه فرهنگستان‌ها و کتابخانه ملی در تپه‌های عباس‌آباد (داوودیه) مطرح شد، تپه‌ها آنقدر دور از دسترس بود که شاید مناسب‌ترین مکان در شهر تهران برای احداث چنین مجموعه‌هایی همانجا بود. اما حالا پس از شکل‌گیری فرهنگستان‌ها و مجموعه‌های دیگری مثل باغ کتاب و کثرت مراجعه‌کنندگان به کتابخانه ملی، پیدا کردن جای پارک خودرو یکی از مسائل اصلی کتابخانه ملی است. یکی از پرسش‌هایی که در نشست خبری رئیس کتابخانه ملی مطرح شد مسئله فقدان پارکینگ کافی برای مراجعه‌کنندگان به کتابخانه بود. اشرف بروجردی در پاسخ گفت: «شهرداری عملیات احداث پارکینگ 7طبقه‌ای را در ضلع شمالی کتابخانه ملی آغاز کرده و با پایان یافتن ساخت پارکینگ مشکل جای پارک خودروها برای مراجعه‌کنندگان به کتابخانه حل می‌شود.»
