گزارش
اینستکس؛ پیام اروپا به ایران و آمریکا
اروپایی‌ها با ثبت رسمی سازوکار ویژه مالی، نخستین گام عملی برای حمایت از برجام و استقلال اقتصادی از آمریکا را برداشتند
محمدامین خرمی/ خبرنگار
اروپایی‌ها بالاخره از میان تجارت با ایران و آمریکا، «احترام به توافق‌های بین‌المللی و امنیت جهانی» را انتخاب و سازوکار ویژه مالی برای ارتباط با ایران را با عنوان اینستکس پایه‌گذاری کردند.
طی 4ماه گذشته، یعنی از زمانی که اتحادیه اروپا اعلام کرد قصد دارد برای حفظ برجام یک کانال مالی مختص تجارت با ایران ایجاد کند، آمریکایی‌ها اروپا را تحت فشار قرار دادند تا مانع به نتیجه رسیدن این ایده شوند. پیام واشنگتن مشخص بود؛ اینکه اروپا باید «از میان تجارت با ایران و آمریکا یکی را انتخاب کند». سفرای آمریکا در پایتخت‌های اروپایی ماموریت یافتند در گفت‌وگو با مقام‌های سیاسی کشورهای عضو اتحادیه اروپا این موضوع را به آنها گوشزد کنند. طی هفته گذشته با نزدیک شدن زمان ثبت سازوکار ویژه مالی اتحادیه اروپا برای ارتباط با ایران، فشارهای آمریکا افزایش پیدا کرد. گوردون ساندلند سفیر آمریکا در اتحادیه اروپا خطاب به اروپایی‌ها گفت: «یا می‌توانید با آمریکا تجارت کنید، یا ایران؛ هر دو در کنار هم شدنی نیست.»
فدریکا موگرینی روز پنجشنبه پس از آنکه وزرای خارجه فرانسه، آلمان و انگلیس در مقابل خبرنگاران قرار گرفتند و از ثبت نهاد اداره‌کننده اینستکس خبر دادند در بیانیه‌ای ضمن اشاره به لغو تحریم‌های ایران در چارچوب توافق هسته‌ای و ضرورت ادامه تعاملات اقتصادی با ایران گفت: «اینستکس سازوکار لازم برای ادامه تجارت قانونی را در اختیار شرکت‌ها قرار می‌دهد.» موگرینی همچنین بار دیگر تأکید کرد که اتحادیه اروپا به اجرای «کامل» مفاد برجام متعهد است چرا که بر اساس 13گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران همچنان به تعهدات خود پایبند مانده است. مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا حفظ برجام را از اولویت‌های این سازمان عنوان کرد و گفت: «این مسئله مربوط به احترام به توافق‌های بین‌المللی و حفظ امنیت مشترک منطقه‌ای و بین‌المللی ماست.» حفظ شریان‌های حیاتی توافق هسته‌ای با ایران، به‌خصوص از زمانی که دونالد ترامپ به‌صورت یکجانبه از برجام خارج شد به یکی از اولویت‌های دستگاه سیاست خارجی اتحادیه اروپا تبدیل شده است. اروپایی‌ها بارها تأکید کرده‌اند که حفظ برجام اکنون دیگر تنها مربوط به مسئله ایران نیست و با امنیت اروپا و همچنین استقلال اتحادیه اروپا از آمریکا گره خورده است؛ موضوعی که در خلال سخنان 2هفته پیش آنگلا مرکل صدراعظم آلمان در نشست داووس مشهود بود. مرکل با هدف جلوگیری از کنترل آمریکا بر اروپا، خواستار تقویت یورو در برابر دلار شد. رویترز دیروز در گزارشی درباره راه‌اندازی اینستکس در اروپا به نقل از یک دیپلمات اروپایی که نامش ذکر نشده نوشت: «این یک پیام سیاسی مهم به ایران است که نشان می‌دهد ما مصمم به حفظ برجام هستیم. همچنین این پیام را هم به آمریکا می‌دهد که ما با وجود تحریم‌های فرامرزی از منافع خود دفاع می‌کنیم.»
اینستکس چیست و چگونه کار می‌کند؟
اینستکس یا INSTEX مخفف عبارت Instrument in Support of Trade Exchanges به‌معنای «ابزار حمایت از مبادلات تجاری» است. اینستکس در پاریس و در چارچوب قوانین فرانسه ثبت شده است. غیراز فرانسه، آلمان و انگلیس نیز سهامداران اصلی آن هستند اما دیگر کشورهای اروپایی و کشورهای جهان ازجمله چین و روسیه نیز می‌توانند وارد آن شوند. سرمایه اولیه این شرکت 3هزار یورو است که از سوی وزارت اقتصاد فرانسه تامین شده است. اینستکس بانک محسوب نمی‌شود و یک «شرکت تسویه مالی» است. به‌عبارت دیگر، این شرکت وظیفه تسویه حساب بین شرکت‌های ایرانی و اروپایی که در زمینه صادرات و واردات به یکی از دو مقصد را دارند به‌عهده خواهد داشت. براساس بیانیه مشترکی که از سوی وزرای خارجه 3کشور تاسیس‌کننده اینستکس صادر شده، این نهاد در مرحله نخست، روی مبادله مواد غذایی، محصولات کشاورزی، دارو و تجهیزات پزشکی متمرکز خواهد شد. آنها همچنین اعلام کرده‌اند که کشورهای دیگر نیز می‌توانند در ادامه کار وارد اینستکس شوند.
گام بعدی چیست؟
ثبت اینستکس در فرانسه به‌معنای اعلام موجودیت سازوکار ویژه مالی اروپا برای تجارت با ایران است اما تا عملیاتی شدن آن هنوز فاصله وجود دارد. بانک مرکزی ایران نیز باید همچون اروپایی‌ها شرکتی در تهران ایجاد کند که طرف حساب اینستکس باشد. علاوه بر این، همانطور که در بیانیه اروپایی‌ها نیز آمده، اینستکس قرار است در چارچوب قوانین مربوط به شفافیت مالی عمل کند و از این‌رو ایران باید برای بهره‌گیری از خدمات این نهاد جدید، برنامه اقدام خود در زمینه گروه کاری اقدام مالی (FATF) را اجرا کند.
ابهامات کار کجاست؟
برخی اینستکس را کانال مالی مختص 3کشور اروپایی و ایران دانسته‌اند اما اتحادیه اروپا آن را سازوکاری برای استفاده همه کشورهای اروپایی اعلام کرده است. عدم‌حضور دیگر کشورهای جهان ازجمله چین و روسیه در بدو راه‌اندازی این سازوکار همچنین باعث شده تا در مورد جامعیت آن تردیدهایی ایجاد شود. با این حال طبق بیانیه صادر شده از سوی اروپایی‌ها، در گام بعدی دیگر کشورها می‌توانند به عضویت اینستکس درآیند. تمرکز این مکانیسم بر غذا و دارو در گام نخست، نقطه ضعف آن دانسته شده است. اینستکس اما در آینده مسیر گسترش مبادلات تجاری غیر از غذا و دارو میان ایران با اروپایی‌ها و دیگر کشورها را هموار خواهد کرد.
چهره: برونو لومر
اگـرچـه ثـبت اینستکس را وزرای خارجه فرانسه، آلمان و انگلیس در نشست اتحادیه اروپا در بلغارستان اعلام کردند اما به سرانجام رسیدن ایده ایجاد این سازوکار را باید ثمره تلاش وزارتخانه‌های اقتصادی این 3کشور دانست. در این میان باید نقش «برونو لومر» وزیر اقتصاد فرانسه را بی‌بدیل دانست. لومر جزو نخستین مقام‌های اروپایی بود که پس از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت‌ماه اعلام کرد اروپا زیر بار خواسته آمریکا نمی‌رود و مقابل تحریم‌های آمریکا مقاومت خواهد کرد. لومر پس از ثبت اینستکس نیز در پستی توییتری نوشت: «ایجاد اینستکس یک گام مهم در راستای حق حاکمیت واقعی اروپاست. اروپا این حق را دارد که انتخاب کند با چه کشوری تجارت داشته باشد.»
علی واعظ، مدیر برنامه ایران در گروه بین‌المللی بحران/ اینستکس پلتفورمی در اختیار اروپا و ایران برای‌ادامه تجارت قرار می‌دهد؛ ساز وکاری که به کانال‌های معمول بانکی وابسته نیست. صادرکنندگان ایرانی از طریق ارسال کالا به اروپا، اعتباری به‌دست می‌آورند که می‌تواند برای واردات کالا از اروپا مورد استفاده قرار گیرد. اینستکس قرار نیست مسیر دور زدن تحریم‌ها باشد، بلکه بر صادرات غذا و دارو به ایران تمرکز دارد که مشمول تحریم‌ها نیست. این کانال مالی، نگرانی شرکت‌ها برای تحریم شدن از سوی آمریکا را رفع می‌کند. 2خطر عمده اینستکس را تهدید می‌کند: اگر موفق نشود، ایران از مزایای اقتصادی برجام بی‌بهره خواهد شد و ماجرای خروج از برجام پیش می‌آید؛ اگر موفق شود، فشارهای آمریکا علیه آن بیشتر می‌شود. ثبت اینستکس یک روند پیچیده و زمان‌بر بوده است. مرحله عملیاتی شدن آن احتمالا چندین‌ماه زمان خواهد برد؛ ضمن اینکه لازمه آن اصلاح بخش بانکی از سوی ایران است.
علی واعظ، مدیر برنامه ایران در گروه بین‌المللی بحران/ اینستکس پلتفورمی در اختیار اروپا و ایران برای‌ادامه تجارت قرار می‌دهد؛ ساز وکاری که به کانال‌های معمول بانکی وابسته نیست. صادرکنندگان ایرانی از طریق ارسال کالا به اروپا، اعتباری به‌دست می‌آورند که می‌تواند برای واردات کالا از اروپا مورد استفاده قرار گیرد. اینستکس قرار نیست مسیر دور زدن تحریم‌ها باشد، بلکه بر صادرات غذا و دارو به ایران تمرکز دارد که مشمول تحریم‌ها نیست. این کانال مالی، نگرانی شرکت‌ها برای تحریم شدن از سوی آمریکا را رفع می‌کند. 2خطر عمده اینستکس را تهدید می‌کند: اگر موفق نشود، ایران از مزایای اقتصادی برجام بی‌بهره خواهد شد و ماجرای خروج از برجام پیش می‌آید؛ اگر موفق شود، فشارهای آمریکا علیه آن بیشتر می‌شود. ثبت اینستکس یک روند پیچیده و زمان‌بر بوده است. مرحله عملیاتی شدن آن احتمالا چندین‌ماه زمان خواهد برد؛ ضمن اینکه لازمه آن اصلاح بخش بانکی از سوی ایران است.
