تیغ فیلترینگ

اشکان خسروپور/خبرنگار

ادعاهای یک نماینده مجلس و از طرفداران فیلترینگ فضای مجازی، درباره بستن دسترسی کاربران ایرانی به اینستاگرام باعث واکنش‌های فراوانی در فضای مجازی و ازجمله مسئولان ارشد نظام شد. روزگذشته، جواد کریمی قدوسی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس و نماینده مردم مشهد و کلات از اختلاف نظر رئیس‌جمهور و وزیر ارتباطات بر سر فیلترینگ اینستاگرام ادعا کرده بود، وزیر ارتباطات در یک گفت‌وگوی خصوصی تأکید کرده، برای فیلتر کردن اینستاگرام مصمم است. این گفت‌وگو بحث را بر سر امکان فیلتر شدن پرطرفدارترین شبکه اجتماعی فیلتر نشده در ایران بر سر زبان‌ها انداخته است.

تکذیب اختلاف نظر روحانی و آذری‌جهرمی
جواد کریمی قدوسی تأکید کرده: اختلاف بین وزیر ارتباطات با رئیس‌جمهور باعث شده اینستاگرام فیلتر نشود. او درگفت‌وگو با «خانه‌ملت» گفته: «حسن روحانی اجازه این کار را نمی‌دهد. رئیس‌جمهور و وزیرش در بحث فیلترینگ با هم اختلاف نظر دارند. درصورتی که هر روزی که در اجرای این تصمیمات نظام سهل‌انگاری شود، از سیئات است.» سیدجمال هادیان طبایی زواره، رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات این اختلاف را کاملا تکذیب کرد و به همشهری گفت: «قطعا اختلافی بین این دو وجود ندارد. پیش‌تر جناب رئیس‌جمهور در دیدارهایی که داشتند، از وزیرارتباطات تعریف و تمجید کرده، از کارکرد او رضایت داشتند. آقای روحانی هم در جلسات عمومی و ظاهری، هم در جلسات خصوصی بارها از وزیر تمجید کرده‌اند؛ از کار و توفیقاتشان تعریف کرده و گفتند که می‌خواهیم از جوان‌ها بیشتر استفاده کنیم. آیا ممکن است رئیس‌جمهور از یک وزیر احساس رضایت نداشته باشد و به این صورت از او تعریف و تمجید بکند؟ به همین دلیل، واضح است که این حرف خلاف واقع است.»

فیلتر شدن حرف‌های وزیر
نماینده مردم مشهد و کلات در مجلس، در بخش دیگری از گفت‌وگویش با «خانه ملت»‌ به بخشی از گفت‌وگوهای خصوصی‌اش با وزیر ارتباطات اشاره کرده و گفته است: «محمدجواد آذری جهرمی به من گفت؛ اینستاگرام را به‌زودی فیلتر می‌کنیم. فیلتر اینستاگرام تصمیم حاکمیت است و وزیر ارتباطات به‌خود من گفت به‌زودی انجامش می‌دهم.» ظهر روز گذشته، وزیر ارتباطات در حساب توییتری‌اش این موضوع را کاملا تکذیب کرد و نوشت: نظر یک نهاد، نظر «حاکمیت» نیست. هیچ «امر حاکمیتی» بر انسداد اینستاگرام به دولت ابلاغ نشده است. در مجلس، به آقای کریمی قدوسی عرض کردم که چه نهادی برای نخستین بار نسخه‌های فارسی را طرح و حمایت کرد و ما نقشی نداریم، نمی‌دانم چرا این سخنان را فیلتر کرده‌اند. 
سیدجمال هادیان طبایی زواره، رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات نیز این موضوع را تأیید کرد و به همشهری گفت: «من اخیرا در دفتر وزیر بودم. ایشان به همان توییت‌شان اشاره کرده و روی آن تأکید کردند.»

فرصت «تو دهنی به دشمن» 
در حالی گروهی از فیلترینگ و به قول حمید فتاحی، معاون وزیر ارتباطات، «بگیر و ببند در فضای مجازی»‌ طرفداری می‌کنند که مقام معظم رهبری بر استفاده مطلوب از این فضا تأکید کرده‌اند. فتاحی دراین‌باره به همشهری گفته بود: «به‌نظر می‌رسد این یک نگاه مهم در بین بسیاری از مراجع باشد. از نظر شخص من، مرجعی بالاتر از مقام معظم رهبری نداریم. دفتر خود ایشان از رسانه‌های فیلترشده مثل توییتر و حتی اینستاگرام به بهترین شکل استفاده می‌کند تا صدای ما را با صلابت تمام به جهان برساند. در نتیجه، استفاده از مزیت این فضا بر هیچ‌کس پوشیده نیست.» وی پیش‌تر درباره نگاه مثبت ائمه‌ جمعه نسبت به فضای مجازی به همشهری گفته بود: «آیت‌الله فاضل لنکرانی فرمودند، با روش‌های سلبی و دفعی در این فضا نمی‌توان کار کرد. در نتیجه برای موفقیت، باید با رویکرد ایجابی آفت‌ها و آسیب‌های فضا را به حداقل برسانیم. ایشان تأکید کردند که از فرصت‌ها حداکثر استفاده شود.» در عین حال، مدتی پیش چند تن از ائمه‌جمعه در خطبه‌هایشان درباره رفع فیلتر تلگرام سخن گفته بودند. عباس عبدی، ‌روزنامه‌نگار و پژوهشگر اجتماعی نیز با اشاره به این رویکرد مقام معظم رهبری در گفت‌وگو با همشهری تأکید کرده بود: «به‌نظر می‌رسد بعد از سخنان اخیر مقام معظم رهبری درباره «تودهنی به دشمن در فضای مجازی»‌درباره بسته شدن پرونده فیلترینگ فضای مجازی جای امیدواری وجود داشته باشد؛ هر چند بنده نمی‌دانم با وجود این موضع صریح رهبری چه کسانی هنوز می‌خواهند جلوی این قضیه بایستند و کماکان از فیلترینگ دفاع کنند؟» 



روال قانونی فیلتر

از نظر قانونی فیلترینگ فضای آنلاین از 3 راه صورت می‌گیرد که دو تای آنها یعنی مرجع قضایی و کارگروه آنلاین عملا قدرت فشردن دکمه فیلترینگ را در اختیار دارند.

  مرجع قضایی
بنا به قانون از آنجایی که، حکم فیلترینگ عموما در دادگاه مورد بحث قرار نمی‌گیرد، از نظر قانونی یک حکم موقتی است. پیش‌تر محمدجعفر نعناکار، مدیرکل حقوقی سازمان فناوری اطلاعات ایران درباره این حکم گفته بود: «برای مثال در مورد تلگرام بازپرس دستور موقت فیلترینگ را داده است. دستور موقت، یک حکم موقت است که تا زمان تعیین تکلیف نهایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای تعیین تکلیف نهایی، کسانی که مدعی هستند و در این‌باره شکایت دارند باید آن را ارائه کنند تا شکایت از دادسرا به دادگاه فرستاده شود. در این شرایط کسی که از آن شاکی شده نیز باید به دادگاه آمده و در برابر اتهام‌هایش دفاع کند. در نهایت، دادگاه باید شرایط را بررسی کند و حکم بدهد. تا زمانی که حکم دادگاه صادر نشده، نمی‌توانیم از نظر قانونی، فیلتر شدن را دائمی بدانیم، چون حکم قضایی به‌دنبالش نیست.» از آنجایی که حکم‌های این‌چنینی نمی‌توانند برای یک ملت تصمیم‌بگیرند و آنها را وادار به کاری کنند، این حکم‌ها معمولا خطاب به طرف مقابل یعنی شرکت‌هاست. به‌عبارت دیگر، به جای اینکه ملت را مجبور به استفاده نکردن از سیستمی بکند، رأی به ممنوعیت حضور شرکت سرویس‌دهنده در کشور داده می‌شود. با توجه به برخوردی که پیش‌تر با تلگرام صورت گرفته و با نگاه به مخالفت‌های جدی دولت با فیلترینگ اینستاگرام، بعید نیست اگر قرار بر فیلترینگ اینستاگرام باشد، حکم موقتی شبیه آنچه در مورد تلگرام رخ داد، برایش صادر می‌شود.

  کارگروه تعیین مصادیق 
کارگروهی که با عنوان تعیین مصادیق محتوای مجرمانه تشکیل شده، از سال 88به‌عنوان یکی از بازوهای اعمال فیلترینگ شناخته می‌شود. این کارگروه براساس ماده 22قانون جرایم رایانه‌ای شکل گرفته و کارش، ‌نظارت بر فضای مجازی و پالایش تارنماهای حاوی محتوای مجرمانه و رسیدگی به شکایات مردمی در این رابطه است. این کارگروه 12عضو دارد که قرار است با مشورت یکدیگر درباره فیلتر شدن یک پلتفرم یا سایت تصمیم بگیرند. دادستان کل کشور (رئیس کارگروه)، رئیس یا نماینده سازمان صدا و سیما، وزیر یا نماینده وزیر اطلاعات، وزیر یا نماینده وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزیر یا نماینده وزیر دادگستری، وزیر یا نماینده وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، وزیر یا نماینده وزیر علوم، وزیر یا نماینده وزیر آموزش و پرورش، فرمــــانده نیروی انتظامی، یک نفر خبره در فناوری اطلاعات و ارتباطات به انتخاب کمیسیون صنایع و معادن مجلس، یک نفر از نمایندگان عضو کمیسیون قضایی و حقوقی و رئیس سازمان تبلیغات اسلامی عضو این کارگروه هستند.

   سیستم آنلاین 
از مدتی پیش، یک سامانه آنلاین با شرکت بخشی از اعضای کارگروه تعیین مصادیق درباره فیلترینگ فضای مجازی تصمیم می‌گیرد و در عمل، جلسات کارگروه تعیین مصادیق سابق برگزار نمی‌شود. این سیستم جدید مورد انتقاد بسیاری از کارشناسان و حتی سازمان فناوری اطلاعات ایران و وزیر ارتباطات است. آنها می‌گویند، این سیستم آنلاین بدون مشورت و رأی اکثریت گرفته می‌شود و مرجع اعمال‌کننده فیلترینگ نامشخص است؛ در نتیجه، پیگیری وضعیت آینده و رفع فیلتر عملا غیرممکن است. در سمت مقابل اما جواد جاویدنیا، سرپرست معاونت امور فضای مجازی دادستانی کل کشور از اجرای این روند طرفداری کرده و تأکید می‌کند: برای کاهش هزینه‌ و افزایش بهره‌وری، چنین تصمیمی گرفته شده است. او تأکید می‌کند: با توجه به اینکه روزانه چندین درخواست فیلترینگ داده می‌شود، بررسی آنها از طریق آنلاین بهتر و کارآمدتر است. جاویدنیا از طرفداران جدی فیلترینگ اینستاگرام است و در گفت‌وگوهایش با رسانه‌ها بارها تأکید کرده که اینستاگرام باید یک‌سال پیش‌ فیلتر می‌شد و بسیاری از علما، اساتید و دانشجویان خواهان فیلترینگ این شبکه اجتماعی هستند.