راه و رسم شهروندی را آموزش دهیم

شهلا اخلاقی |   روزنامه نگار:


زندگی در فضای شهری برای شهروند شدن کفایت نمی‎کند و شهروند باید برای گذراندن سلوک جمعی و زندگی در کنار دیگران آموزش ببیند، اطلاع و آگاهی پیدا کند، در روند هنجار‎سازی و تشویق‎ها قرار گیرد، با احساس مسئولیت در برابر شهر و جامعه، اخلاق شهروندی پیدا کند و با وجدان جمعی، گاهی خود را و عملکردش را بیرون از خانه قضاوت کند. 

از ویژگی‌های شهرهایی چون سنندج این است که همگام با شکل‌گیری نظام مدرن، قواعد اخلاق و هنجارهای مرتبط با نظام شهروندی آنچنان که باید در آن نهادینه نیست و مظاهر مدرن شهری با رفتارهای نامنسجم‌ تناقض دارد. برخی از فیلسوفان اجتماعی زمان ما، مدرن بودن جامعه را با وجود نظام انضباطی فراگیر و کامل همسان فرض می‌کنند. 

در سنندج نظام‌های فراگیر انضباطی نه‌فقط پدید نیامده است، بلکه این شهر را به نمونۀ‌ شهری بی‌انضباط بدل ساخته است. به نظر می‌رسد شکل‌گیری اخلاق شهروندی بیش از آن‌که به آموزش مرتبط باشد، با زیرساخت‌های شهری ربط پیدا می‎کند که عقلانیت شهروندان سنندجی را شکل داده که با مظاهر شهر سنندج هماهنگ شده است و متناسب با آن، اشکال بی‌انضباطی را در شهروندان بازتولید می‌کند. 

بی‌انضباطی در شهر محصول وضعی است که مانع شکل‌گیری اخلاق شهروندی می‌شود. بر اساس تحقیقات و مطالعات تجربی فراوان، شکل‌گیری اخلاق شهروندی صرفاً در نتیجه آموزش و آگاهی‌بخشی به شهروندان ممکن نمی‌شود، بلکه پیش از آن نیازمند جامعه‌ای است که در آن نظارت شدید و کنترل اجتماعی و اعتماد به نهادهای کنترل‌کنندهحس می‌شود.

 در جامعه شهری سنندج که نهادهای کنترل در درجه اول نیازمند حضور فیزیکی هستند و در مرتبه دوم از قطعیت‌ لازم برخوردار نیستند، امکان شکل‌گیری اقدامات ابتکاری فرد و عمل خودمدارانه تقویت می‌شود، چنین ساختاری مولد اخلاقیات و حیات روانی خاص خود است، نوعی حیات روانی که می‌توان آن را در اشکال مختلف عقلانیت زندگی روزمره شهری نیز جست که خاص شهر نامنظم‌است. شکل دیگر عقلانیت موجود در شهر بی‌انضباط «عقلانیت کوتاه‌مدت» است. 

بر اساس این جنبه از عقلانیت، شهروندان سنندجی بهترین و کم‌هزینه‌ترین راه را که منافع ‌ آنان را تضمین کند، انتخاب نمی‌کنند، بلکه در بسیاری از اوقات کوتاه‌ترین و ساده‌ترین راه را بر راه دوردست و منافع آتی ترجیح می‌دهند. 
هنوز در سنندج حریم عابر پیاده، حریم سواره‎رو و رفتار عبور از خیابان چالش و تصویر هر روزی است که گاه منجر به برخوردهایی نیز می‌شود. ‌در جامعه ما عقلانیت روزمره خود را در بسیاری از امور بر عقلانیت ابزاری و روشمند مقدم می‌دارد و تحمیل می‌کند.

 اخلاق شهروندی در سنندج اگرچه خودمدارانه است، فردگرایانه نیست. عقلانیت فردی خودکامه زندگی روزمره منبع مهم اخلاق شهروندان سنندجی است و از جنبه‌های جمع‌گرایانه خالی است. به گونه‌ای که این عقلانیت «نحیف» و صوری در سازمان‌های اداری و شهری را نیز تحت کنترل خود قرار می‌دهد. 
 این مباحث نشان می‌دهد‌ شهر بی‌انضباط برآمده از جامعه‌ای است که اگرچه نهادهای انضباطی در آن کم‌وبیش حضور فیزیکی دارند، از آنجا که از قطعیت تنبیهی یکسان و فراگیر و در عین حال قطعی برخوردار نیستند، موجب ظهور عقلانیتی می‌شود که به جای منضبط کردن شهروندان، نتیجه عکس می‌دهد.‌