فرونشست بی بازگشت زمین در تهران

تهران، بزرگ‌ترین کلانشهر غرب آسیا با جمعیتی بالغ بر ۱۳ میلیون نفر به‌صورت غیرقابل بازگشت در حال فرونشست است. مشاهدات جدید ماهواره‌ای پروفسور مهدی معتق و محمود حق‌شناس، محققان ایرانی مرکز تحقیقات علوم زمین آلمان که در مجله Remote Sensing of Environment به چاپ رسیده، نشان می‌دهد که بخش‌هایی از تهران بزرگ به‌دلیل استخراج بی‌رویه آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی و شهری در 2دهه گذشته دچار فرونشست تا ۲۵ سانتی‌متر در سال شده است. مطالعات همچنین نشان می‌دهد که نشست زمین در حال گسترش به سمت شهر تهران و فرودگاه بین‌المللی امام‌خمینی است. به گزارش همشهری،  این تحقیقات آن اندازه اهمیت دارد که Nature News، گزارش اخیر خود  را به  بررسی فرونشست زمین و آثار آن بر توسعه پایدار در تهران اختصاص داده است. مطالعات تصاویر سنجش از دور توسط حق‌شناس و معتق نشان می‌دهد که میزان فرونشست زمین در ۱۵ سال گذشته به طور متوسط در دشت جنوب غرب تهران به ۲۵ سانتی‌متر، مناطق اطراف فرودگاه امام‌خمینی به ۵ سانتی‌متر و دشت ورامین به ۲۲ سانتی‌متر در سال می‌رسد.  این تحقیقات همچنین نشان می‌دهد که فرونشست زمین در سال‌های اخیر در حال حرکت از مناطق کشاورزی به سمت شهری بوده و هم‌اکنون مناطق ۱۶، ۱۷، ۱۸ و ۱۹ شهر تهران و بسیاری از شهرها و روستاهای جنوب غرب تهران ازجمله شهریار، ملارد و اسلامشهر درگیر این مسئله خطرآفرین هستند. به گفته پروفسور معتق «سطوح ناهموار خیابان، جابه‌جایی جدول‌های خیابان، ترک‌های دیوار و حتی کج شدن تعدادی از ساختمان‌ها بر اثر فرونشست زمین در بسیاری مناطق جنوب غرب و غرب تهران قابل مشاهده است». شکاف‌های عظیم به طول چندین کیلومتر و عرض و عمق چند متر در جنوب شرق تهران و در دشت ورامین برای شبکه برق‌رسانی و راه‌آهن مشکلاتی ایجاد کرده است.


تهران در میان رکوردداران فرونشست زمین در جهان
 پروفسور روبرتو توماس از دانشگاه Alicante اسپانیا، هم می‌گوید: « نرخ فرونشست زمین در تهران در میان بزرگ‌ترین مقادیر فرونشست ثبت شده در جهان قرار می‌گیرد.» این مشکل تنها مختص تهران نیست و فرونشست زمین به‌دلیل رشد جمعیت و گسترش استخراج آب‌های زیرزمینی در بسیاری از نقاط دنیا مشکل‌آفرین بوده است؛ برای مثال، مطالعات ماهواره‌ای نشان‌دهنده نشست زمین با نرخ بیش از ۲۰ سانتی‌متر در سال در جاکارتا پایتخت اندونزی و ۲۷سانتی‌متر در سال در کالیفرنیای آمریکاست.  گسترش جمعیت شهر تهران در چند دهه گذشته و افزایش نیاز به منابع آب از یک سو و از سوی دیگر، جلوگیری از ورود آب و تغذیه سفره‌های زیرزمینی با احداث سدهای بالادست دشت تهران، از عوامل اصلی نشست زمین در دشت تهران است. بخش زیادی از آب‌های استخراج شده از سفره‌های زیرزمینی تهران برای مصارف کشاورزی استفاده شده که آبیاری غیربهینه عملا موجب اتلاف بخش عظیمی از آن می‌شود.

به گفته دکتر علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با پلمب حدود صدهزار چاه غیرقانونی، در گذشته تلاش‌های بسیاری به‌منظور قانونمند کردن استخراج آب در کشور انجام شده است. با وجود این، حدود ۳۰ هزار چاه آب در اطراف تهران فعال است. براساس مطالعات علمی درصورت استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی در مدت زمان طولانی، سفره‌های زیرزمینی آب تخریب شده و قابلیت ذخیره آب خود را از دست می‌دهند. ترکیب مشاهدات آب‌های زیرزمینی و داده‌های سنجش از دور در تحقیقات اخیر نشان می‌دهد بخش بزرگی از قابلیت ذخیره‌سازی سفره‌های آب زیرزمینی تهران در دهه‌های اخیر از دست رفته است. به گفته پروفسور لینلین جی از دانشگاه ‌New South Wales سیدنی در استرالیا، «از بین رفتن قابلیت ذخیره‌سازی سفره‌های آب زیرزمینی، می‌تواند باعث تشدید سیلاب پس از بارش باران شود؛ چراکه فضایی برای نفوذ آب‌های سطحی در سفره‌های آب باقی نمانده است»

پروفسور معتق می‌گوید: «به‌منظور بهبود وضعیت موجود و چشم‌انداز بلندمدت، تغییرات بنیادی در زمینه‌ سیاستگذاری منابع آبی و توجه به برنامه‌های علمی مدیریت پایدار منابع آب و بهینه‌سازی مصرف، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. کشور ایران سرمایه‌گذاری‌های بسیاری در دهه‌های گذشته برای توسعه کشاورزی و تأمین امنیت غذایی کشور انجام داده است؛ با وجود این، نبود سیاست‌های صحیح پایش سرزمین و بی توجهی به میزان قابلیت‌های آبی در دشت‌ها باعث به‌وجود آمدن مشکلات امروزی در حوزه مدیریت منابع آبی شده است. مشکل فرونشست مختص تهران نیست و بسیاری از دشت‌های سراسر کشور مانند رفسنجان، مشهد، یزد، کاشمر، حوزه دریاچه ارومیه، اصفهان و... دچار بحران کم‌آبی و فرونشست هستند. هرچند بیشتر دشت‌ها فاقد اطلاعات علمی درباره گستره و وضعیت تغییرات فرونشست هستند». به گزارش وبسایت مرکز تحقیقات زمین آلمان، اطلاعات سنجش از دور امکان گسترش مطالعات فرونشست به کل دشت‌های کشور را فراهم می‌سازد. به گفته حق‌شناس، محقق دکتری در مرکز GFZ «تصاویر ماهواره‌های سنجش از دور ازجمله ماهواره‌های اروپایی  Sentinel-1 امکان بررسی پدیده فرونشست در مقیاس‌های بزرگ را فراهم کرده‌اند. این ماهواره‌ها با جمع‌آوری مداوم تصاویر از تمامی مناطق کره زمین، امکان شناسایی و بررسی تغییرات زمانی پدیده فرونشست در دشت‌های کشور را به‌صورت علمی و دقیق فراهم می‌کنند». اگرچه کاهش خطرات و آثار فرونشست زمین و کاهش آب‌های زیرزمینی نیازمند تلاش‌های همه‌جانبه و همکاری دستگاه‌های اجرایی و مردم است، اما استفاده از اطلاعات سنجش از دور می‌تواند به ارزیابی و شناخت صحیح و تصمیم‌گیری‌های علمی برای کاهش اثرات مخرب پدیده فرونشست کمک کند.