گزارش
چطور در شرایط سخت صبورانه رفتار کنیم؟
تاب‌آوری هنگام سختی
یکتا فراهانی /خبر‌نگار
سختی، رنج و مشکلات جزو جدا‌نشدنی زندگی هستند و افراد با توجه به آستانه تحملشان در برابر سختیها، میزان صبر و تحمل و چگونگی رویارویی‌شان در مراحل سخت زندگی باهم تفاوت دارند. اینکه باور داشته باشیم هر لحظه‌ای که می‌گذرد زمانی از عمر ماست که دیگر بر‌نمی‌گردد باعث می‌شود تمام سعی خود را به‌کار بندیم تا بیشتر از لحظات خود لذت ببریم، قدر آنها را بدانیم و تا حد ممکن نگذاریم با غم و اندوه سپری شود. اما با توجه به اینکه گریزی از مشکلات زندگی نیست هنگام رویارویی با سختیها چگونه می‌توان بهتر ظاهر شد، زود جا نزد و به جای غر‌زدن و گله و شکایت تاب‌آوری بیشتری داشت. در این خصوص با دکتر سیدعلی قاسمی، روانشناس تربیتی صحبت کرده‌ایم.
تهدید‌های بالقوه
توجه به این اصل در زندگی بسیار مهم است که فراموش نکنیم هیچ انسانی در طول زندگی خود از آسیب‌پذیری‌های جسمانی و روانی مصونیت کامل ندارد. عوامل استرس‌زای بسیاری در محیط اطراف ما وجود دارند که هر لحظه ما را تهدید می‌کنند و ممکن است به ما آسیب بزنند، سلامت روان ما را با خطر و چالش‌های جدی مواجه کنند و ما را در تنگنا و بن‌بست‌های روانی و عاطفی قرار دهند. از دست‌دادن شغل، دچار‌شدن به نقص عضو، شکست‌خوردن در فعالیت‌های اقتصادی، عدم موفقیت درروابط یا مقاطع مختلف تحصیلی و... تهدیدهایی هستند که به‌طور بالقوه در زندگی همه ما وجود دارد. عده زیادی از افراد وقتی در معرض اینگونه آسیب‌ها قرار می‌گیرند می‌توانند به سلامت، خود را از مهلکه نجات دهند. حتی بعضی‌ها بعد از تحمل سختی‌های بسیار به موفقیت قابل توجهی هم دست یافته و افرادی رشد‌یافته‌تر، خود ساخته‌تر و مقاوم‌تر می‌شوند. اما این سؤال همیشه مطرح بوده که چرا بعضی افراد در شرایط سخت زندگی خرد و زمین‌گیر می‌شوند و به‌اصطلاح می‌شکنند. درصورتی که عده‌ای دیگر نه‌تنها این شرایط را پشت‌سر می‌گذارند بلکه به رشد بیشتری هم می‌رسند و در مجموع «چالش»ها را به «چالش» می‌کشند. یکی از مفاهیمی که در روانشناسی به تبیین این موضوع می‌پردازد مفهوم تاب‌آوری است.
تاب‌آوری
تاب‌آوری موضوعی است که در روانشناسی بسیار مورد توجه است و پژوهش‌های بسیاری هم در مورد آن انجام شده است. این اصطلاح در اصل و در ابتدا از رشته «متالورژی» وارد «روانشناسی» شده است. در رشته متالورژی یا مهندسی مواد، تاب‌آوری یک ماده برای نشان‌دادن قابلیت آن برای برگشت به حالت اولیه بعد از کشش یا فشار اطلاق می‌شود. اگر ماده‌ای در مقابل کشش یا فشار مقاوم باشد و بتواند دوباره به حالت اولیه برگردد به آن ماده تاب‌آور گفته می‌شود. این اصطلاح در رشته کامپیوتر هم کاربرد دارد و تاب‌آور، نشان‌دهنده دستگاهی است که با وجود نقص در اعضای سازنده‌اش همچنان می‌تواند به کارکرد صحیح خود ادامه دهد. اما تعریف تاب‌آوری در روانشناسی عبارت است از «توانایی و فرایند سازگاری مثبت و موفقیت‌آمیز با حوادث ناگوار و شرایط سخت و همچنین ترمیم خود در ناکامی‌ها و سختیها»؛ یعنی زمانی که یک فرد در شرایط سخت و ناگواری به سر می‌برد و مشکل را پشت‌سر می‌گذارد ولی در عین حال خودش را هم ترمیم و به‌گونه‌ای فعال رشد می‌کند، در واقع «تاب‌آور»ی می‌کند.
پایداری فعال
توجه داشته باشیم که تاب‌آوری به‌معنای پایداری منفعلانه در برابر آسیب‌ها و شرایط تهدید‌کننده نیست بلکه بیشتر اشاره به‌نوعی پاسخ‌دهی فعال و مشارکت در محیط زندگی دارد، پس از روبه‌رو‌شدن با ناکامی‌ها یا تهدیدها. بنابراین تاب‌آوری چیزی بیش از زنده ماندن با وضعیتی سخت و تنش‌زاست. البته به‌معنای آسیب‌ناپذیر‌بودن هم نیست زیرا همه ما آسیب‌پذیر هستیم؛ منتهی میزان تاب‌آوری ما مشخص می‌کند که ما چطور شرایط سخت را تحمل می‌کنیم و چگونه دوباره به شرایط عادی برمی‌گردیم. شکی نیست که تاب‌آوری از فردی به فرد دیگر متفاوت است و می‌تواند در طول زمان رشد کند یا کمتر شود. اگر ما تاب‌آوری را در خودمان تقویت کنیم در طول زمان هم پایداری بیشتری خواهیم داشت و می‌توانیم با شرایط، سازگاری بیشتری داشته باشیم و عکس‌العمل‌های بهتری از خود نشان دهیم و تصمیمات درست‌تری بگیریم؛ در واقع افرادی که تاب‌آورند واقعیت‌های زندگی را به خوبی می‌پذیرند؛ می‌دانند هر کس مشکلات خاص خود را دارد و هیچ‌گاه نمی‌توانیم از وقوع مشکلات به‌طور مطلق جلوگیری کنیم؛ بنابراین بهترین کار این است که خودمان را در برابرشان مقاوم کنیم.
کسب مهارت
در شرایط سخت باید مهارت‌های مختلفی آموخت تا بتوان مشکلات و سختیها را پشت‌سر گذاشت . داشتن صبر و مقاومت، ذاتی نیست بلکه مهارتی است که باید آن را کسب و در وجود خود تقویت کرد؛ در واقع اگر صبور و مقاوم‌بودن را تمرین نکنیم در شرایط سخت ضربه زیادی می‌خوریم. افرادی که مقاوم نیستند در سختیها احساس قربانی شدن دارند، دائم غر می‌زنند و مشکلات را به گردن دیگران می‌اندازند
بازسازی و نگاه دوباره
گاهی در برابر مشکلات به تنهایی نمی‌توانیم به نتیجه برسیم. در این هنگام باید به فکر بازسازی و تقویت دانش و آگاهی‌های خود از طرق مختلف باشیم. سازگاری با قوانین جامعه هم یکی از عواملی است که باعث تقویت تاب‌آوری و تحمل بیشتر ما می‌شود؛ در واقع هر قدر ما قانونمدار‌تر شویم و آگاهانه‌تر محدودیت‌های محیط را بپذیریم و خودمان را بیشتر با شرایط تطبیق بدهیم تاب‌آوری بیشتری هم خواهیم داشت.
مشورت کردن با دیگران هم می‌تواند تا حدودی فشار مشکلات را کمتر و به نوعی آنها را تعدیل کند. در مجموع می‌توان گفت که رشد تاب‌آوری در انسان‌ها رابطه مستقیمی با پذیرش واقعیت دارد؛ البته واقعیت همانگونه که هست، نه آنگونه که ما می‌خواهیم چون واقعیات، شرایط مختلف زندگی و قرار‌گرفتن در موقعیت‌های مختلف اجتماعی همیشه مطابق میل ما نیست. اگر بتوانیم واقعا به چنین باوری برسیم قطعا تحمل شرایط هم برایمان آسان‌تر خواهد شد.
یکی دیگر از عوامل مؤثر در بالابردن تاب و توان، مسئولیت‌پذیری است؛ اینکه بپذیریم این خود ما هستیم که باید به نیاز‌های مختلف‌مان پاسخ دهیم؛ بنابراین شانه خالی‌کردن از زیر بار پذیرش این واقعیات فقط بیشتر به آنها دامن خواهد زد. همه اینها نیاز به تمرین دارد؛ در غیر این صورت نمی‌توان در شرایط سخت به تاب‌آوری و صبر و تحمل کافی دست یافت.
عوامل رشد‌دهنده تاب‌آوری
عوامل تقویت‌کننده تاب‌آوری راهبرد‌هایی است که ما هر بار برای مقابله با مشکلات به ذهن‌مان می‌رسد. ممکن است راهبرد مقابله‌ای بعضی‌ها با مشکلات اجتناب باشد. به این ترتیب آنها از رویارویی و حل مشکلات فرار می‌کنند. اما با فرار‌کردن کاری از پیش نمی‌رود و مشکلات به قوت خود باقی خواهند ماند. بهترین کار رویارویی و شناخت است. اگر یاد بگیریم با وقوع کوچک‌ترین مشکلی از حل آنها فرار نکنیم و با آنها مواجه شویم؛ به‌تدریج با قرار‌گرفتن در شرایط سخت‌تر و پیش‌آمدن مشکلات بیشتر هم می‌توانیم قدرتمندانه ظاهر شویم. اما اگر به جای پذیرش و حل مشکلات به فکر مسکن‌های مقطعی مانند انواع مخدر، پرخوری، تماشای بیش از حد تلویزیون و... باشیم و به آنها پناه ببریم هیچ‌گاه نمی‌توانیم برای مقابله با مشکلات بزرگ‌تر آماده شویم. درصورتی که مقابله ما با مشکلات به‌صورت «مسئله‌مدار» باشد و به جای فرار از مسئله در آن فرو برویم و به فکر حل آن باشیم و بر آن تمرکز کنیم قطعا به نتیجه بهتری خواهیم رسید.
ایمان و باور قلبی
با توجه به اینکه افرادی که تاب‌آوری بیشتری دارند ایمان و باور قلبی دارند که زندگی معنا و هدفی دارد و بهتر هم می‌توانند شرایط سخت پیش‌رو را تحمل کنند و تاب بیاورند. در واقع می‌توان گفت این افراد از سلامت روانی بیشتری برخوردارند.
میزان رضایت افراد صبور که آستانه تحمل بالاتری دارند بیشتر است و در مجموع افرادی شاد و فعال هستند. تاب‌آوری و داشتن صبر خصوصیتی است که می‌تواند به ما کمک کند تا از خودمان در برابر مشکلات حفاظت و مراقبت کنیم.
