خشمگين خفته

سیدسروش طباطبایی‌پور | روزنامه‌نگار

چندی پیش در خبرها آمده بود کوه تفتان بعد از سال‌ها خاموشی به تازگی فعالیت‌هایی را از خود نشان داده است. حتی براساس نتایج پژوهشی جدید ‌در نشریه «ژئوفیزیکال ریسرج لترز» که در حوزه ژئوفیزیک و علوم زمین در کشور روسیه فعالیت می‌کند، اعلام شد که ناحیه‌ای از زمین نزدیک به قله تفتان در شمال استان سیستان و بلوچستان، به اندازه 9سانتی‌متر طی 10‌ماه، از تیر1403 تا اردیبهشت 1404بالا آمده که به‌گفته محققان این موضوع نشان‌دهنده افزایش فشار گاز زیر سطح این کوه آتشفشان است. گزارش‌های میدانی از این کوه که تصور می‌شد همچنان خاموش است نیز نشان می‌دهد انتشار گاز از محفظه‌های این کوه در حال رخ‌دادن است، آن هم گازهایی با بوی گوگرد که حتی از شهر خاش در فاصله 50کیلومتری تفتان نیز قابل استشمام است. با این حساب بهتر است دیگر این آتشفشان را که به‌شکل چینه‌ای با ارتفاع 3940در جنوب شرقی ایران ایستاده، یک کوه خاموش ندانیم و آن را «نیمه‌فعال» توصیف کنیم. به همین بهانه، سری به 5کوه آتشفشانی ایران می‌زنیم و براساس آخرین فعالیت آتشفشانی ثبت‌شده، آنها را از زوایای گوناگون بررسی می‌کنیم.


نیمه‌فعال
  تفتان؛  بوی گوگرد
کوه تفتان در سیستان‌وبلوچستان 2قله اصلی به نام‌های «نرکوه» و «ماده‌کوه» دارد. قله جنوب‌شرقی ماده‌کوه که از نوع آندزیت است، به وسیله جریان‌های گدازه‌ای با ظاهر تازه احاطه شده و دست‌کم 3دهانه دارد که همانطور که گفتیم این روزها فعالیت تازه‌ای از خود نشان می‌دهند.
  تاریخچه فعالیت  در کوه تفتان، فعالیت‌هایی در سال‌های۱۹۰۲، 1914، ۱۹۷۰ و ۱۹۹۳ میلادی ثبت شده است. در فوران سال۱۹۹۳ یک جریان گدازه‌ای به طول حدود ۶۰ متر گزارش شده است.
 پوشش گیاهی  در دامنه‌های پایین‌دست تفتان، گیاهان استپی مانند درمنه و درختچه‌های بنه یا پسته کوهی پراکنده‌اند و در ارتفاعات بالاتر پوشش گیاهی به‌شدت کاهش می‌یابد و فاقد حیات است.
 زیستگاه  تفتان زیستگاه گونه‌های متنوعی از پستانداران، پرندگان، خزندگان و حشرات است که با اقلیم خشک و ارتفاعات متغیر آن سازگار شده‌اند. مهم‌ترین گونه‌ها شامل بز، قوچ و میش، روباه، گرگ، کبک، تیهو و مارهای بومی است.


نیمه‌فعال
  بزمان؛ کوه آتشفشان جوان
کوه آتشفشانی بزمان، واقع در استان سیستان و بلوچستان، یکی از جوان‌ترین آتشفشان‌های ایران است که با ارتفاع حدود ۳۴۹۷ متر، ویژگی‌های زمین‌شناسی، آتشفشانی و زیست‌محیطی منحصربه‌فردی دارد.
 تاریخچه فعالیت  آخرین فوران کوه آتشفشانی بزمان حدود ۴۱۰۰۰سال پیش رخ داده است و نخستین فعالیت آتشفشانی آن به حدود 6/4میلیون سال پیش بازمی‌گردد.
 پوشش گیاهی   پوشش گیاهی و جانوری منحصربه‌فرد بزمان، یکی از جاذبه‌های گردشگری محبوب در ایران است. گونه‌هایی مثل تاغ، قیچ، خارشتر، اسپند و انواع گون از این دسته‌اند.
 زیستگاه  اطراف این کوه آتشفشانی، زیستگاه گونه‌های متنوعی از جانوران است که با اقلیم نیمه‌خشک و ارتفاعات کوهستانی آن سازگار شده‌اند. از گونه‌های حیات وحش منطقه می‌توان به قوچ، میش، خزندگان و پرنده حمایت شده هوبره در دشت‌های بزمان اشاره کرد.


نیمه‌فعال
  دماوند؛ بلندترین آتشفشان آسیا
دماوند، این دیو سپید پای در بند با ارتفاع 5610متر در رشته‌کوه البرز در استان مازندران واقع شده و آخرین فعالیت ثبت‌شده آن به حدود قرن ۱۹میلادی بازمی‌گردد؛ زمانی که خروج بخار و گوگرد از دهانه جنوبی گزارش شده بود.
 تاریخچه فعالیت  آخرین فوران جدی کوه آتشفشانی دماوند حدود ۷۵۰۰سال پیش رخ داده و فعالیت‌های آتشفشانی آن عمدتا در دوره هولوسن (دوران چهارم زمین‌شناسی) ثبت شده‌اند. با وجود خروج بخار و گازهای گوگردی از دهانه دماوند، هیچ فوران انفجاری در دوران تاریخی ثبت نشده است.
 پوشش گیاهی  به‌خاطر تنوع ارتفاع، اقلیم کوهستانی و خاک‌های آتشفشانی، پوشش گیاهی آن بسیار متنوع است. در کوهپایه گیاهانی مثل آویشن، پونه، شیرین‌بیان، ریواس و زرشک کوهی دیده می‌شود.
 زیستگاه   کوه دماوند زیستگاه گونه‌های متنوعی از موجوداتی است که با اقلیم کوهستانی و نوارهای ارتفاعی آن سازگار شده‌اند. گونه‌هایی مانند کل و بز، خرس قهوه‌ای، روباه، کبک، دارکوب و مارهای کوهستانی در این منطقه دیده می‌شوند.


خاموش
  سبلان؛ ترکیب سنگ و برف و زندگی
محلی‌ها به آن ساوالان می‌گویند و سومین قله بلند ایران با ارتفاع4811 در استان اردبیل است. این قله خاموش هم از نوع چینه‌ای است و از ویژگی‌هایش، پر از یخ‌بودن و چشمه‌های آب گرم دامنه‌های آن است.
 تاریخچه فعالیت  فعالیت آتشفشانی کوه سبلان از حدود بیش از 5میلیون سال پیش آغاز شده و تا حدود 4/1میلیون سال پیش ادامه داشته است. این کوه اکنون خاموش محسوب می‌شود، اما آثار زمین‌گرمایی مانند چشمه‌های آب‌گرم و دگرسانی شدید در سنگ‌ها نشان‌دهنده فعالیت‌های آتشفشانی گذشته آن است.
 پوشش گیاهی  در نوارهای ارتفاعی مختلف، گونه‌های گیاهی استپی، مرتعی، آلپی و مقاوم به سرما دیده می‌شود که این تنوع به‌دلیل ارتفاع زیاد، اقلیم سرد کوهستانی و خاک‌های آتشفشانی غنی آن است.
 زیستگاه  در این منطقه کوهستانی و سرد، گونه‌هایی مانند بز کوهی، قوچ و میش، کبک، شاهین، و مارهای کوهستانی ثبت شده که توانسته‌اند با اقلیم سرد آن سازگار شوند.


خاموش
  سهند؛ عروس کوه‌های ایران
سهند، رشته‌ کوهی در استان آذربایجان شرقی با 17قله به ارتفاع بیش از 3000متر که بلندترین آن، قله جام به ارتفاع 3710متر ارتفاع دارد و ویژگی شاخص آن انبوهی گیاهان، چمنزارها، گلزارها و مراتع پوشیده از سبزه است.
 تاریخچه فعالیت  فعالیت آتشفشانی کوه سهند از حدود ۱۲ تا ۱۴۰هزار سال پیش ادامه داشته و اکنون به‌عنوان یک آتشفشان خاموش شناخته می‌شود. این کوه در چند مرحله فوران کرده و آثار گسترده‌ای از گدازه، خاکستر و پومیس در منطقه برجای گذاشته است.
 پوشش گیاهی  در این رشته کوه، 156گونه گیاهی شناسایی شده که به‌دلیل بارندگی مناسب، به یکی از غنی‌ترین مناطق مرتفع ایران بدل شده و می‌توان به سیاه‌گون، کلاه میرحسن، قانقال و فرفیون در دامنه‌های شمال شرقی آن اشاره کرد.
 زیستگاه  گونه‌های شاخص منطقه حفاظت شده سهند اعم از پستانداران شامل قوچ و میش ارمنی، سیاه گوش، خرس قهوه‌ای، پلنگ گربه وحشی، راسو، گرگ ، روباه و چند گونه خفاش است. انواع مختلفی از جوندگان نیز در این منطقه وجود دارد.‌