ترامپ و کریدور جنجالی

مهدی خورسند ؛ کارشناس مسائل بین‌الملل

مار پیتون از خزندگانی است که با فشار دادن، شکار خود را از پا درمی‌آورد و آن را به‌صورت درسته می‌بلعد. حال به‌نظر می‌رسد آمریکا سناریویی مانند عملکرد مار پیتون را برای ایران در پیش گرفته است. بامداد شنبه 18مرداد، گزارش‌هایی درباره یک توافق صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان به میزبانی آمریکا منتشر شد که بازگشایی و تضمین یک مسیر ترانزیتی از خاک جنوبی ارمنستان (منطقه سیونیک) به‌سوی نخجوان و ترکیه موسوم به «کریدور زنگزور» را شامل می‌شود. این تحولات فراتر از موضوع حمل‌ونقل است و می‌تواند بازتوزیع نفوذ ژئوپلیتیک در قفقازجنوبی را تسریع کند. پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم این طرح برای منافع و امنیت ایران قابل ملاحظه است.  دونالد ترامپ در حاشیه مراسم امضای طرح صلح، این کریدور را «کریدور ترامپ» نامید که موضوع از سطح یک نامگذاری فراتر بود؛ این امر نشان‌دهنده ورود مستقیم‌تر واشنگتن به مدیریت این مسیر است و تبعات و مخاطرات فراوانی برای ایران و حتی روسیه و چین نیز دارد.

مخاطرات مستقیم برای ایران
قطع یا تضعیف مرز زمینی ایران- ارمنستان
اگر عبور بلامانع و تحت کنترل طرف سوم (جمهوری آذربایجان/ترکیه یا حفاظت‌شده زیر چتر تضمین خارجی) اجرا شود، در عمل دسترسی زمینی ایران به بخشی از مرز جنوبی ارمنستان دچار محدودیت خواهد شد. این امر می‌تواند روابط تجاری، خطوط لجستیک محلی و نفوذ سیاسی ایران در قفقاز را تضعیف کند.
افزایش فشار اقتصادی و کاهش مسیرهای جایگزین
ایران که گزینه کریدور شمال- جنوب و دسترسی به اوراسیا را بخشی از برنامه‌های ترانزیتی خود می‌داند، ممکن است با از دست دادن سهم عبور از مسیرهای قفقاز مواجه شود. این امر درآمدهای ترانزیتی بالقوه و مزیت رقابتی را کاهش خواهد داد.
دغدغه‌های امنیتی و نظامی در مرز شمال‌غرب
حضور بیشتر بازیگران فرامنطقه‌ای (نظیر آمریکا یا ناتو) در مدیریت یا تضمین یک کریدور می‌تواند به‌تدریج به افزایش حضور اطلاعاتی، نظامی یا امنیتی در حوالی مرزها منجر شود که خود ریسک اشتباه‌ محاسبه، درگیری یا عملیات سایه‌ای را برای ایران بالا می‌برد. همچنین احتمال افزایش گشت‌ها، پایش‌های هوایی یا حتی حضور نیروهای حفاظتی اجاره‌ای وجود دارد که تهران آن را تهدیدی برای حاکمیت منطقه‌ای خود خواهد دانست.
تهدید اجتماعی- سیاسی در مرزها
بازتعریف مرزهای دسترسی می‌تواند فشار بر جوامع محلی مرزی (ازجمله اقوام و شبکه‌های تجاری) را افزایش دهد و تنش‌های محلی را به وقوع تجارب بزرگ‌تری تبدیل کند که مدیریت آن برای ایران دشوار است.

مخاطرات و تنش‌ها برای روسیه و چین
روسیه: کاهش نقش سنتی مسکو در حل‌وفصل مناقشات قفقاز و مدیریت مسیرهای ترانزیتی به منزله تضعیف نفوذ راهبردی در منطقه است. اگر مسیرها تحت نفوذ واشنگتن یا ترکیه قرار گیرند، روسیه از اهرم‌های فشار و شبکه‌های امنیتی خود در منطقه محروم می‌شود و احتمال واکنش سیاسی، دیپلماتیک و حتی تقویت حضور نظامی در نقاط دیگر منطقه افزایش می‌یابد.
چین: پکن به ثبات مسیرهای ترانزیتی اوراسیا و امکان اتصال امن برای پروژه «کمربند-راه» وابسته است. هر تغییری که مسیرها را به بازیگران رقیب غربی یا ناپایدار سوق دهد، هزینه و ریسک زنجیره‌های تأمین چین را بالا می‌برد. همچنین ممکن است چین را مجبور به مذاکره مجدد درباره مسیرهای جایگزین یا افزایش سرمایه‌گذاری امنیتی-اقتصادی کند.

پیشنهادهای راهبردی برای ایران
اما در این بین ذکر چند پیشنهاد برای تهران به جهت در امان ماندن از سناریوی تحت فشار قرار دادن در «پازل پیتون» ضروری است. مطمئنا دشمن در پی آزمودن غیرت ژئوپلیتیکی ایران و حساسیت تهران در پی نفوذ خود در حوزه پیرامونی ایران است که اگر تهران نسبت به این اتفاق واکنش درست نشان ندهد، پازل‌های دیگر چون فعال شدن اختلافات مرزی و حتی گروه‌های تکفیری به‌خصوص شاخه خراسان گروه تروریستی داعش در افغانستان و جدی شدن سناریوی ادعای اعراب حاشیه خلیج‌فارس بر جزایر ایرانی و حمایت قاطع آمریکا از هر کدام از این سناریوها را شاهد خواهیم بود. هرکدام از این پیشنهادها  مانند یک دشنه تیز برای فرار از فشرده نشدن در تله‌مار پیتون(آمریکا) است:
  دیپلماسی فعال و فوری
 گفت‌وگو با ارمنستان برای تضمین حقوق مرزی و تأکید بر حفظ عبور عادی و دسترسی مردمی و تجار مردمی و تجاری از مرزها.
 مذاکره با روسیه و چین برای هماهنگی مواضع منطقه‌ای و جلوگیری از محاسبه یکجانبه توسط بازیگران خارج از منطقه.
  تنوع‌بخشی به مسیرهای ترانزیتی
 تسریع در توسعه شاخه‌های داخلی (راه‌آهن/ترانزیت جاده‌ای) که ایران را کمتر وابسته به مسیرهای قفقاز کند و تقویت بندرها و مسیرهای جنوب-شمال.
  تقویت هشدار و آماده‌سازی امنیتی در مرز شمال‌غرب
 افزایش ظرفیت‌های اطلاعاتی، مرزبانی و مدیریت بحران برای کاهش خطرات اشتباه‌ محاسبه و عملیات نیابتی.
  پیشنهاد مکانیسم‌های تضمین حقوقی و چندجانبه
 فشار برای قراردادهای شفاف عبور ترانزیتی با حضور ناظرهای بین‌المللی و مفاد حقوقی که مانع تغییر یکجانبه وضعیت حقوقی مرزها یا اجرای مقرراتی شوند که عملا مرز ایران و ارمنستان را قطع کند.
  اقدامات نرم‌افزاری و اقتصادی
 بسته‌های تشویقی برای توسعه تجارت با ارمنستان و مناطق مرزی جهت حفظ ارتباطات اقتصادی محلی؛ تقویت دیپلماسی اقتصادی با کشورهای اوراسیا و سرمایه‌گذاری مشترک در پروژه‌های جایگزین.
باید درنظر داشت که در کوتاه‌مدت خبری که رسانه‌ها به‌عنوان «کریدور ترامپ» پوشش می‌دهند ممکن است جنبه تبلیغاتی-نمادین داشته و دارای جلوه سیاسی قوی باشد، اما پیامدهای میدانی آن (تغییر واقعی در کنترل مرزها) ممکن است مرحله‌ای و مشروط به توافقنامه‌های فنی و امنیتی باشد؛ بنابراین ایران باید همزمان از کانال‌های علنی (دیپلماسی عمومی) و پنهان (مذاکرات امنیتی) استفاده کند تا فرصت‌های تعدیل و رقابت برای فشرده نشدن در تله‌مار پیتون از دست نرود.